دکترعلی­اکبر ایزدپرست

 

دکتر عبّاس قنبری عُدیوی

 

 

 

 

 

تابستان 1391

 

 

 

 

فهرست مطالب

 

عنوان                                                                                                                          صفحه

مقدّمه………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 1

1. فصل اوّل: کلّیات و روش­شناسی

1-1. بخش اوّل: کلّیات…………………………………………………………………………………………………………………….. 3

1-1-1.  طرح مسأله………………………………………………………………………………………………………………….. 3

1-1-2.  سؤال­های تحقیق………………………………………………………………………………………………………… 4

1-1- 2-1. سؤال اصلی……………………………………………………………………………………………………….. 4

1 -1-2-2. سؤال­­های فرعی……………………………………………………………………………………………….. 4

1-1-3. ضرورت انجام تحقیق…………………………………………………………………………………………………… 5

1-1-4. پیشینه­ی انجام تحقیق………………………………………………………………………………………………… 6

1-1-5. فرضیه ­ها و خطوط راهنمای بحث………………………………………………………………………………. 8

1-1-6. هدف­ها ………………………………………………………………………………………………………………………… 8

1-2. بخش دوم: روش انجام تحقیق و قلمرو آن…………………………………………………………………………… 9

1-2-1. مقدّمه……………………………………………………………………………………………………………………………. 9

1-2-2. روش تحلیل گفتمان…………………………………………………………………………………………………. 10

1-2-3. نقد و ارزیابی روش تحلیل گفتمان………………………………………………………………………….. 12

1-3. بخش سوم: ساماندهی تحقیق…………………………………………………………………………………………….. 13

 

 

 

 

عنوان                                                                                                                          صفحه

2. فصل دوم: تحلیل فضای فکری اجتماعی حاکم بر عصر مشروطه

2-1. بخش اوّل: ایران در آستانه­ی تغییر……………………………………………………………………………………. 14

2-1-1. خودباختگی در برابر غرب………………………………………………………………………………………… 15

2-1-2. آغاز تحوّلات اجتماعی در ایران……………………………………………………………………………….. 21

2-1-3. پیدایش مدارس جدید در ایران……………………………………………………………………………….. 21

2-1-4. رواج انتشار روزنامه­ها و جراید………………………………………………………………………………….. 22

2-1-5. تأسیس دارالفنون و سفرنامه­­های فرنگ…………………………………………………………………… 28

2-2. بخش دوم: مشروطه و روشنفکری………………………………………………………………………………………. 28

2-2-1. مفهوم روشنفکری……………………………………………………………………………………………………… 29

2-2-2. خاستگاه مفهوم روشنفکری………………………………………………………………………………………. 30

2-2-3. روشنفکری در مشروطه…………………………………………………………………………………………….. 32

 

3. فصل سوم: شعر طنز و معروف­ترین شاعران طنزپرداز عصر مشروطه

3-1. بخش یکم: شعر طنز ………………………………………………………………………………………………………….. 38

3-1-1. کلّیات…………………………………………………………………………………………………………………………. 38

3-1-2.تعریف طنز………………………………………………………………………………………………………………….. 39

3-1-3. نگاهی به جایگاه طنز در ادبیّات پیش از مشروطیّت……………………………………………… 40

3-2. بخش دوم: معروف­ترین شاعران طنز­پرداز عصر مشروطه…………………………………………………. 44

3-2-1. ایرج­میرزا……………………………………………………………………………………………………………………. 45

3-2-2. سیّد اشرف­الدّین قزوینی( نسیم شمال)………………………………………………………………….. 48

3-2-3. میرزاده­ عشقی…………………………………………………………………………………………………………… 51

 

عنوان                                                                                                                          صفحه

3-2-4. عارف قزوینی……………………………………………………………………………………………………………… 53

 

3-2-5. میرزا علی اکبرخان دهخدا……………………………………………………………………………………….. 55

3-2-6. ادیب­الممالک فراهانی ……………………………………………………………………………………………… 57

3-2-7. ابوالقاسم لاهوتی……………………………………………………………………………………………………….. 60

3-2-8. ملک­الشّعرای بهار………………………………………………………………………………………………………. 62

3-2-9. فرّخی یزدی……………………………………………………………………………………………………………….. 65

 

4. فصل چهارم:تحلیل گفتمان مفاهیم اساسی طنز در شعر مشروطه

4-1. بخش اوّل: تحلیل گفتمان و شاخص ­ها………………………………………………………………………………. 69

4-1-1. شاخص ­های تحلیل گفتمان………………………………………………………………………………………. 70

4-1-1-1. واژگان (منفی – مثبت)………………………………………………………………………………….. 70

4-1-1-2.  قطب‌بندی ( غیرسازی)………………………………………………………………………………… 70

4-1-1-3.  پیش­فرض‌ها…………………………………………………………………………………………………… 71

4-1-1-4. دلالت‌های ضمنی شعر (تلقین و تداعی)……………………………………………………… 71

4-2. بخش دوم: تحلیل گفتمان مسائل اساسی طنز در شعر معروف­ترین شاعران مشروطه….. 71

4-2-1. ایرج­میرزا……………………………………………………………………………………………………………………. 71

4-2-2. سیّد اشرف­الدّین حسینی…………………………………………………………………………………………. 74

4-2-3. میرزاده­ عشقی…………………………………………………………………………………………………………… 81

4-2-4. عارف قزوینی……………………………………………………………………………………………………………… 86

4-2-5. میرزا علی اکبرخان دهخدا……………………………………………………………………………………….. 89

 

 

عنوان                                                                                                                          صفحه

4-2-6. ادیب­الممالک فراهانی……………………………………………………………………………………………….. 92

4-2-7. ابوالقاسم لاهوتی……………………………………………………………………………………………………….. 96

4-2-8. ملک­الشّعرای بهار………………………………………………………………………………………………………. 99

4-2-9. فرّخی یزدی……………………………………………………………………………………………………………. 105

4-2-10. جدولِ برآیند گفتمان کلان حاکم بر شعر طنز در عصر مشروطه…………………… 109

 

5. فصل پنجم: جمع­بندی و نتیجه ­گیری

5-1. مشروطیت و قانون­گرایی…………………………………………………………………………………………………… 110

5-2. آزادی و استبدادستیزی……………………………………………………………………………………………………. 112

5-3. مساوات و نقد فاصله­ی طبقاتی………………………………………………………………………………………… 113

5-4. زن متجدّد و زن سنّتی…………………………………………………………………………………………………….. 115

5-5. میهن پرستی و مقابله با نفوذ استعمار…………………………………………………………………………….. 116

5-6. تأکید بر تجدّد، عقل­گرایی و خرافه­زدایی……………………………………………………………………….. 117

5-7. نتیجه ­گیری………………………………………………………………………………………………………………………… 119

فهرست منابع…………………………………………………………………………………………………………………………………….. 121

چکیده

عصر مشروطه به عنوان اوّلین گام و خیز جامعه­ ایرانی بر اساس اندیشه­ های نوین جریان روشنفکری یکی از برجسته‌ترین ادوار طنز در ایران از ابتدای پیدایش تا کنون به حساب می‌آید بنابراین شناخت دقیق ادبیّات طنز این دوره­ و تحلیل گفتمان حاکم بر آن ضرورت تام دارد و این امر از آنجا ناشی می‌شود که حوزه های مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایرانِ کنونی ما همچنان دستخوش اهداف و تلاش­ های جریان روشنفکری است و تحلیل دقیق اوضاع کنونی ما و حرکت به سوی آینده، جز با شناخت عناصر ماهوی و گفتمانی عصر مشروطه امکان­ پذیر نخواهد­بود. بنابراین می‌توان گفت که بررسی اشعار و طنز این دوره می‌تواند راهگشایی برای شناختی دقیق از ابتدای تحولات یک قرن اخیر در ایران باشد.

بررسی و تحلیل گفتمان سوژه­ها و مفاهیم اساسی طنز در شعر مشروطه، به دلیل اهمیّت تأثیر­گذاری این سرودها بر تاریخ سیاسی و اجتماعی کشور است. هدف از این پژوهش، بررسی و تحلیل اصلی­ترین مفاهیم و سوژه­هایی است که در شعر طنز مشروطه وجود دارد و همچنین تأثیر آن بر فضای سیاسی اجتماعی ایران. در این پژوهش از روش تحلیل گفتمان استفاده شده ­است و از بررسی مفاهیم حاکم بر گفتمان شعر مشروطه این نتیجه گرفته می‌شود که میان گفتمان‌های استبدادی و آزادی، مساوات و فاصله­ی طبقاتی، زن متجدّد و زن سنّتی، میهن­پرستی و نفوذ استعمار، عقل­گرایی و خرافه، تغییری اساسی دیده می­ شود و همین اختلاف نظرها، موجب پویایی و حرکت طنز در عصر مشروطه ­می­گردد. در نهایت مشخّص می­گردد که مفاهیمی چون تجدّد، عقل­گرایی، میهن­پرستی، مساوات، مشروطیّت، قانون­گرایی و … از جمله مهم­ترین مضامینی است که شاعران طنز­پرداز عصر مشروطه، در شعر خود بدان پرداخته­اند.

واژگان کلیدی: شعر، طنز، مشروطیت، آزادی و قانون گرایی.

مقدّمه

بررسی و تحلیل گفتمان سوژه­ها و مفاهیم اساسی طنز در شعر مشروطه، از جوانب متعدّدی دارای اهمیّت است. شعر مشروطه تجلّی ذهنیّت­ها، باورها، ارزش­ها و آرمان­­های نخبگان جامعه­ ایرانی برای  تحوّل و عبور از کاستی­ها و مشکلاتی است که ایرانِ عصر قاجار با آن روبه­رو بوده ­است.

در قرن نوزدهم میلادی که تمدّن ایرانی – اسلامی به مرحله­ ای از انحطاط در ساحات مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی می­رسد و جامعه در زیر سایه­ی سنگین بی­تدبیری­ها و خودپرستی­هایِ حُکّام مستبد، در فلاکت و ناامنی دست­و­پا می­زند، چراهای متعدّدی در ذهن اندیشمندان ایرانی درخصوص عقب‌ماندگی­ها و کاستی­ها شکل می­گیرد. نیم­نگاهی به گذشته­ی باشکوه ایران باستان، شکوفایی تمدّن ایرانی در قرن چهارم و پنجم هجری، پس از ورود اسلام به ایران و دوران صفویه، نخبگان جامعه­ ایرانی را با توجّه به چیرگی قدرت صنعتی اروپایِ مُدرن پس از انقلاب صنعتی که ایرانی­ها طعم تلخ آن را اوّلین بار در شکست از روس­ها چشیده­ بودند، بر ضرورتِ گذار از وضعیّت آن روز متوافق کرد.

نهضت مشروطیّت محصول تحوّل­خواهی ایرانیان در سال 1285 هجری شمسی بود. در این وضع نابسامان، ادبیّات همچون همیشه، نقش پُررونقی را در حرکت جامعه­ ایرانی از وضعیّت موجود به نقطه­ی مطلوب بازی می­ کند و بسیاری از منوّرالفکر­ها برای ترویج عقاید و اندیشه­ های خود و انتقاد از ساختارهای فرهنگی و سیاسی حاکم، رو به ادبیّات می­آورند و با تکیه بر زبان ساده­ی ادبیّات و نزدیک به توده­های مردم، سعیِ وافری را برای پیشبرد اهداف مشروطه انجام می­دهند. شناخت ادبیّات این دوران و به­خصوص شعر آن، ارتباط وثیقی با شناخت و درک فضای سیاسی و اجتماعی عصر مشروطه دارد. در میان سبک­های ادبی شعری نیز، طنز به دلیل جذّابیت و همچنین ساختار منتقدانه­ی آن، یکی از اصلی­ترین اهرم­های جریان روشنفکری در کمک به اهداف نهضت مشروطه به حساب می ­آید تا با بهره­ گیری از ظرافت­های آن، یکی پس از دیگری سنگرهای پیش رو را فتح کنند و جامعه را از وضع نابسامان و رخوت­بار دوره­ قاجار عبور دهند.

در شعر طنز مشروطه، دگرشناسی اوج می­گیرد و مفاهیم اساسی همچون قانون­مداری، آزادی، وطن‌پرستی، خرافه­زدایی از جامعه، حقوق مردم، تجدّد و… به حدّ اعلای خود می­رسد. بسیاری از شعرا و طنزپزدازان مطرح در این مقطع، در مطبوعات مشغول به فعّالیّت می­شوند و در یک تعریف جامع، ادبیّات همچون خنجری برّنده در عمق جان جامعه فرو می­رود تا به زعم خود، کاستی­ها را جبران کند؛ به سستی­ها پایان دهد و انحطاط را به ترقّی و پیشرفت مبدّل سازد.

نگارنده با بضاعت اندک خویش در این تحقیق، تلاش دارد تا نمایی کلّی از گفتمان حاکم بر شعر طنز مشروطه و تأثیرات متقابل آن بر گفتمان عمومی جامعه در عصر مشروطه، ارائه دهد و ارتباط میان شعر طنز و تحوّلات سیاسی و اجتماعی آن دوران را واکاوی کند.

طرح مسأله

شعر طنز در برگیرنده­ی احساسات، عواطف، افکار و اندیشه­ های متفکّران  است که در قالبی بدیع و هنری به رشته تحریر در آمده­است. طنز در اصل، واژه­ای عربی است و معنی مسخره­ کردن، طعنه­ زدن، عیب کردن، سخن به رموز گفتن و به ­استهزا از کسی سخن گفتن می­دهد. در فرهنگ عربی به فارسی لاروس، برای طنز معانی گوناگونی آمده­است، طنز، طنزاً (او را ریشخند کرد و سخنانی به او گفت که او را به هیجان آورد.) معادل انگلیسی طنز satire و واژگان هم­خانواده­ی آن satirist (طنزپرداز)،satiric  (طنز­آمیز) هستند. Satyros ریشه­ یونانی، Satiria و Satura هم ریشه ­های لاتین این واژه ­است. در اصطلاح ادبی، طنز به نوع خاصّی  از آثار منظوم یا منثور ادبی گفته­ می­ شود که اشتباهات یا جنبه­ های نامطلوب رفتار بشری، فسادهای اجتماعی سیاسی یا حتّی تفکّرات فلسفی را به شیوه­ای خنده­دار به چالش می­کشد (اصلانی، 1387، ص 140).

طنز با معنای اصطلاحی خود، در شعر شعرای ایرانی قدیم و معاصر نیز وجود داشته ­است. هر چند که به دلیل وابستگی­های شعرای قدیم به دربار، کمتر شاهد بروز طنزی اجتماعی در این دست از شعرها هستیم و غالباً مدح سلطان، نمود بیشتری می­یابد. سعدی در گلستان واقعیّت این امر را به ­خوبی بیان می­ کند، هر چند که گفته­ی وی ممکن است خالی از طنزی تلخ نبوده باشد: