کتابهای داستانیتصویری رایجترین گونهی ویژهی کودکان شمردهمیشوند. همچنین نظریههای بینامتنیت، تمرکززدایی و توانمندسازی هر یک به دلیل ویژگیهای بنیانفکنانهی خود، چونان امکانِ حضورِ صداهای مستقل در متنی یگانه، درک زاویهدیدهای گوناگون در پیِ نوسانِ تمرکزِ ذهنی و جابهجاییِ حاشیه و مرکز در ساختار قدرتِ کودک/بزرگسال، اهمیتی ویژه در ادبیات کودک مییابند که در ساختار کتابهای داستانیتصویری نسبتبه دیگر ساختارها خوشتر مینشینند. بنابراین، پژوهشِ پیشِ رو، در تلاشی برای شناختِ ویژگیهای هر سه نظریه، با توجه به رابطهی برهمکنشانهی آن ها، راهِ خود را به سوی ارائه الگویی تازه بازگذاشت. در این میان، پژوهشگر نگاهِ خود را در پیوند با نظریهی معصویت و تجربهی پیشنهادی خسرونژاد در زمینهی فلسفه ادبیات کودک، بحث لذت و نیز روشهای بازی در ادبیات کودک، قرارداد تا در کنارِ بهآزمونبریِ آن ها، الگوی احتمالیِ خود را بارورتر سازد.
این پژوهش، ترکیبی از دو رویکرد تفسیریتجریدی و توصیفیتفسیری را برگزیده، نخست با روش تحلیل محتوای استقرایی از مقایسهی تفسیریِ سه نظریهی بینامتنیت، تمرکززدایی و توانمندسازی، ترکیبِ آن با مفهوم لذت و روش بازی و همچنین نظریهی معصومیت و تجربه، به ارائه الگوی برهمکنشهای بازیگوشانهی دگرگونساز دستیافته، سپس بر مبنای این الگو، با روش تحلیل محتوای قیاسی (رویکرد توصیفی) به تحلیل و مقایسهی کتابهای داستانیتصویریِ هدفمندانه انتخابشدهی احمدرضا احمدی، محمدرضا شمس، موریس سنداک و آنتونی براون پرداختهاست.
در برایندِ خوانشِ کتابها بر اساس الگوی بهدستآمده، محورهای برهمکنش، پرداختهتر و نظریهی معصومیت و تجربه در بُعد معصومیتِ نظامدار بارورتر شد. بهنظرمیرسد در برهمکنشِ کلیدیِ تخیل و واقعیت، کتابهای خارجی نسبتبه کتابهای ایرانی، در ارائه افقهای دگرگونساز، نقشی کاراتر ایفاکرده، در خوانشی بازیگوشانه، لذتبخشترند.
فهرست مطالب
عنوان صفحه
فصل اول:کلیات ۱
۱-۱- مقدمه ۲
1-2- بیان مسئله ۴
1-3- اهمیت و ضرورت پژوهش ۵
1-4- هدفهای پژوهش ۶
1-5- اصطلاحها و عبارتهای مفهومی ۶
1-5-1- داستانیتصویری 6
1-5-2- بینامتنیت 7
1-5-3- تمرکزگرایی و تمرکززدایی 7
1-5-4- توانمندسازی ۷
1-6- پرسشهای پژوهش ۸
فصل دوم: پیشینهانتقادی و مبانیِ نظری پژوهش ۹
2-1- پیشینه و مبانی نظری
2-1-1- بینامتنیت 10
2-1-1-1- خاستگاههای بینامتنیت 10
2-1-1-1-1- نقد منابع و نقد سنتی 11
2-1-1-1-2- زبانشناسی و نشانهشناسی سوسور 12
2-1-1-1-3- فرمالیسم روسی 13
2-1-1-1-4- مضمونشناسی 14
2-1-1-1-5- هنر 14
2-1-1-1-6- دانشهای تطبیقی 15
2-1-1-2- پیشابینامتنیت باختینی 15
2-1-1-3- بینامتنیت آغازین و نظریهگرا
2-1-1-3-1- بینامتینت از دیدگاه یولیا کریستوا 19
2-1-1-3-2- بینامتنیت از دیدگاه رولان بارت 23
2-1-1-4- بینامتنیت بازپسین و کارکردگرا
2-1-1-4-1- بینامتنیت از دیدگاه لوران ژنی 25
2-1-1-4-2- بینامتنیت از دیدگاه میکائیل ریفاتر 27
2-1-1-5- ترامتنیت ژنتی 31
2-1-1-5-1- بینامتنیت 32
2-1-1-5-2- پیرامتنیت 33
2-1-1-5-3- فرامتنیت 33
2-1-1-5-4- سرمتنیت 33
2-1-1-5-5- بیشمتنیت 34
2-1-1-6- بینامتنیت در فرهنگ و هنر 34
2-1-1-7- بینامتنیت از دیدگاه نظریهپردازان ادبیات کودک 35
2-1-1-8- بینامتنیت در کتابهای داستانیتصویری 38
2-1-2- تمرکززدایی
2-1-2-1- تمرکززدایی و روانشناسی 39
2-1-2-2- تمرکززدایی و ساختارشکنی 42
2-1-2-3- تمرکززدایی و فرمالیسم 42
2-1-2-4- تمرکززدایی در ادبیات کودک 43
2-1-2-5- شگردهای تمرکززدایی در افسانهها
2-1-2-5-1- پایان خوش 45
2-1-2-5-2- اغراق 45
2-1-2-5-3- مداخلهی راوی 45
2-1-2-5-4- خودنمایی یا خودفاشسازیِ افسانه 46
2-1-2-5-5- وارونهسازی 46
2-1-2-5-6- رفت و برگشت 47
2-1-2-5-7- نمای دور، نمای نزدیک 47
2-1-2-5-8- سپیدنویسی ۴۸
2-1-3- توانمندسازی 48
2-1-3-1- پیشینهتوانمندسازی در ایران 49
2-1-3-2- پیشینهتوانمندسازی در خارج از ایران 50
2-1-3-3- مدلِ نظری توانمندسازیِ پیشنهادیِ فرنیا برگرفته از نظریهی
توانمندسازی الیشوا سادان برای استفاده در ادبیات کودک و نوجوان 55
2-1-3-3-1- توانمندسازی فردی 55
2-1-3-3-2- توانمندسازی جمعی 56
2-1-3-3-3- توانمندسازی تمرین حرفهای (رهبر/نویسنده) 56
2-1-4- جمعبندی شگردهای سه نظریه 60
2-2- پیشینهپژوهش بر آثار آفرینشگرانِ کتابهای کودکان و نوجوانان
2-2-1- پیشینهنقد اثرهای احمدرضا احمدی 61
2-2-2- پیشینهنقد اثرهای محمدرضا شمس 64
2-2-3- پیشینهنقد اثرهای آنتونی براون
2-2-3-1- پیشینهنقد اثرهای آنتونی براون در ایران 68
2-2-3-2- پیشینهنقد اثرهای آنتونی براون در خارج از ایران 69
2-2-4- پیشینهنقد اثرهای موریس سنداک
2-2-4-1- پیشینهنقد اثرهای موریس سنداک در ایران 71
2-2-4-2- پیشینهنقد اثرهای موریس سنداک در خارج از ایران 71
فصل سوم: روش پژوهش 73
3-1- طرح پژوهش 74
3-2- نمونهی پژوهش 75
3-3- روش دادهیابی 76
3-4- روش دادهکاوی 77
3-5- اعتبارسنجیِ پژوهش 77
3-6- حساسیت پژوهشگر 78
فصل چهارم: تبیین، تحلیل و بررسی 80
4-1- پاسخ به دو پرسشِ نخست؛ تبیینِ ارتباطِ سه نظریهی
بینامتنیت، تمرکززدایی و توانمندسازی و الگوی نظریِ استخراجشده؛
«برهمکنشهای بازیگوشانهی دگرگونساز» 81
4-2- پاسخ به پرسشِ واپسین؛ تحلیل کتابهای داستانیتصویری
4-2-1- تحلیل کتابهای داستانیتصویری ایرانی
4-2-1-1- تحلیل کتابهای داستانیتصویری احمدرضا احمدی
4-2-1-1-1- در بهار خرگوش سفیدم را یافتم 90
4-2-1-1-2- سفر در شب 9۳
4-2-1-1-3- پسرک دریا را نگاهکرد و گفت: 9۸
4-2-1-1-4- پروانه روی بالش من به خواب رفتهبود 10۲
4-2-1-2- تحلیل کتابهای داستانیتصویری محمدرضا شمس
4-2-1-2-1- من، زنبابا و دماغِ بابام 10۶
4-2-1-2-2- بابا شُلهزرد 11۷
4-2-1-2-3- من منِ کلهگنده 12۲
4-2-2- تحلیل کتابهای داستانیتصویری خارجی (انگلیسی و امریکایی)
4-2-2-1- تحلیل کتابهای داستانیتصویری آنتونی براون
4-2-2-1-1- از میانِ آینهی جادویی 1۳۰
4-2-2-1-2- تونل 13۸
4-2-2-1-3- صداها در پارک 14۵
4-2-2-2- تحلیل کتابهای داستانیتصویری موریس سنداک
4-2-2-2-1- سفر به سرزمین وحشیها 15۶
4-2-2-2-2- بیرون، در آنجا 16۲
فصل پنجم: بحث و نتیجهگیری 17۲
5-1- مقایسهی کتابهای داستانیتصویری ایرانی و خارجی 17۳
5-2- تکمیل الگوی نظری برهمکنشهای بازیگوشانهی دگرگونساز 17۴
5-3- پیشنهادهای پژوهش 1۸۰
5-4- محدودیتهای پژوهش 1۸۰
– مقدمه
ادبیات کودک و نوجوان با وجود همهی تردیدها و بحثهای پیرامونی، که ماهیت آن را بهپرسشمیکشند، بیهیچ تزلزلی در جریان است. بحثهایی نظیر آنچه ژاکلین رز (۱۳۸۷) با تکیه بر پیشانگاشتهای روانکاوانه، دربارهی ناممکنی ادبیات داستانی کودک و نوجوان میپردازد و آن را بستری برای بروز امیال سرکوبشدهی بزرگسالان، تلاشی برای توجیهِ پرسشهای از کودکی تا کنون پاسخنیافته، و در نتیجه ادبیاتی جعلی و تصنعی میداند. یا زمانیکه روزنهی دیدِ کارین لسنیک-ابرشتاین (۱۳۸۷) ادبیات کودکان را به این دلیل که آن ها خود پدیدآورندهی کتابهایشان نیستند، تحمیلی انگاشته، ناممکن میپندارد. یا آنچنانکه جان استیونز (۱۳۸۷)، جک زایپس (۱۳۸۷) و رادریک مگیلیس (۱۳۸۷) از ایدئولوژیک بودن ادبیات کودک، حتی با گرایشهایی نظیر مارکسیستی، پسااستعمارگرایی و فمینیستیمانند سخنمیگویند. این چنین اظهارِ نظرهایی البته با تقابلهایی نیز از جانب دیگر نظریهپردازان روبهرو است. آرایی مانند برجستهسازیِ استقلالِ ادبیاتِ کودک و جداییِ آن از دیگر گونههای ادبی به دلیلِ ویژگیِ ذاتیِ دوسویگیِ کودک/بزرگسال و تمایز و فاصلهی این دو از سوی خسرونژاد (۱۳۸۲)، فراخوانِ توجه به لذتهای نهفته در کتابهای داستانیتصویری کودکان از جانب پری نودلمن (۱۳۸۷)، گوشزدهای گرت بی. متیوز (۱۳۸۷) دربارهی گنجایش ادبیات داستانی کودک و نوجوان به طرحِ اندیشیدنِ فلسفی، طرح قابلیتهای رواییِ ویژهی داستانهای کودکان برای گذار به دورهی نوجوانی در آرای ماریا نیکولایوا (۱۳۸۷) و حتا روشنسازیِ اجازه و اختیارِ کودکان برای بدخوانیِ کتابهایشان و امکان معرفی آن ها در جایگاه منتقدانِ این زمینه از جانب پیتر هانت (۱۳۸۷ب) و ایدن چمبرز (۱۳۸۷ب).
به هر حال، تا کودک و نوجوان در این هستی هست مییابد و تا دوران کودکی و نوجوانی در ذهنها نقشبسته تجلیِ ویژه مییابد، این گونهی ادبی نیز آفریده و خوانده خواهدشد؛ چه مخاطبِ هدفمندش بزرگسالِ دغدغهورز باشد و چه کودکِ در پیِ خوانشِ بازیگوشانه و یا هر دو. شاید بتوان با یقین گفت این گونهی ادبی حساستر از سایر گونههاست. چراکه اگر بابِ میلِ بزرگسالی نباشد که وظیفهی خود میداند کتابها را «انتخابشده» در دسترسِ کودکان و نوجوانان قرار دهد، شگفتیهای درونیاش هرگز با جهانبینیِ مخاطبِ اصلیاش کشف و بازخوانده نمیشود و اگر برای خوشایندِ بزرگسال تزیین یافتهباشد کودک و نوجوانِ چشمانتظار را در جایگاهی بهوامگرفتهشده قرار دادهاست. پس تقابلی ذاتی درونِ ادبیات کودک و نوجوان در جوشش است که برخی منتقدان را بر آن داشته تا موفقیتِ آن را در گروی احترام به همین لذتهای دوگانهی کودک/بزرگسال بپندارند. همین پنداشت نیز حساسیت کار را دوچندان کرده، چشمها را در جستوجوی ویژگیهایی واداشته است که در حینِ حفظِ ارتباطِ ضروریتلقیشدهی کودک و بزرگسال، پاسخگوی دغدغههای هر دو طرف نیز باشد. به بیانی روشنتر، هم فضای بازیگوشانه و طغیانکنندهی کودکی/نوجوانی را در خود بنمایاند، هم آنان را به خوانندگانی آگاه، خلاق، منعطف، توانا و در نهایت حرفهای نزدیکتر کند. فشردهی چنین انگارهای را در ادبیات کودک میتوان در آرای خسرونژاد و در عبارت «معصومیت نظامیافته» دید.
حضور بزرگسال -به هر شکل- شرط شکفتن کودک است. همچنانکه حضور کودک نیز شرط معنایافتن بزرگسال است. تضاد، شرط تکاپوی هستی است. بی این تضاد -معصومیت و تجربه- تکاپوی هستی سترون میماند…. لازمهی بهخودآمدنِ هستی وجود «دیگری» است. لازمهی فرابالیدنِ معصومیت عبور آن از تجربه است. اگر معصومیت از تجربه بگذرد –اگر بتواند بگذرد و تجربه آنقدر بازدارنده نباشد که معصومیت را در خود فرو بلعد و یا آن را به ورای هستی پرتاب کند- آنگاه معصومیتی تازه زاده میشود که سرشارتر، تواناتر و بهخودآمدهتر از پیش، آماده است که با تجربهای دیگر –قدرتمندتر- درآویزد. درآمیزد و در نهایت -و باز هم اگر بتواند از آن بگذرد و جذب و یا حذف نگردد- به معصومیتی باز هم سرشارتر فرابالد (خسرونژاد، ۱۳۸۲: ۱۰۸).
پژوهشِ پیشِ رو، این رویکرد را در میان رویکردهای فلسفه ادبیات کودک برگزیده است تا درونش به کنکاشی ژرفبینانه بپردازد، چگونگیاش را به آزمون کشد و با کنارِهمچینیِ نظریههای بنمایهایِ ادبیات کودک همچون بینامتنیت، تمرکززدایی و توانمندسازی، در جهتِ استخراج الگویی که بیانکنندهی لذت دوگانهی کتابهای داستانیتصویریِ کودکان و نوجوانان باشد، تلاش ورزد.
۱-۲- بیان مسأله
همانطور که اشارهشد، پری نودلمن (۲۰۰۳) کتابهای داستانیتصویری را رایجترین گونهی ویژهی کودکان میداند. خسرونژاد (۱۳۸۲) نیز بنا بر پژوهشهای خود دو گونهی افسانهها و کتابهای داستانیتصویری کلاسیک را به دلیل حفظ رابطهشان با مخاطب کودک در گذرِ سالیان، بازگوکنندهی ویژگیهای خاصِ لذتبخش برای کودکان میپندارد. این دو گونه از جهاتی میتوانند کانونِ توجه پژوهش پیشِرو نیز باشند. زمانیکه سخن از بینامتنیت در ادبیات کودک و نوجوان بهمیانمیآید، پیشانگاشتها به سویِ اشارههایی به افسانهها و کتابهای کلاسیک در متنهای جدید، در بازنویسیها و بازآفرینیها، راه میجویند. همچنین با وجود تصویر در کنار متن، رویارویی با تکنیکهای ترکیبیتلفیقیِ ادبیات و هنر، همچون کلاژ، دور از انتظار نخواهد بود. بنابراین بهنظرمیرسد کتابهایی دربرگیرندهی ویژگیهای همین دو گونه، پاسخگو به پرسشهای این پژوهش باشند. ادبیات کودک و نوجوان در این ساختار ظرفیتهایی برای مخاطبان خود -که میتوانند در دامنهی گستردهای جای گیرند- فراهم میکند. از آن جمله میتوان به بازیهای توأمان زبانیتصویری اشاره کرد؛ جایی که ناگفتههای هم را میپوشانند یا مجالی برای سپیدخوانیهای برانگیزاننده فراهممیکنند. از این هم بیشتر و پیچیدهتر، زمانی است که هر یک به شکلی و روشی داستانها، تصویرها، خواندهها، شنیدهها، دیدهها و گفتههایی را برایمان یادآوری میکنند. درواقع کارکرد بینامتنیبینانشانهایبیناهنری خود را بهرخمیکشند و از این راه مرکزِ تمرکزِ ذهنی را مدام تغییر داده، با یاری تخیل و تأویل، قدرتی هدیه میکنند که میتوان با آن ساختار و پیرنگِ پیشخواندهها را دگرگونکرد. گاهی نیز کمک به تغییر جایگاهها و تسلطها میکنند. از همین رو است که مخاطبِ کتابهای داستانیتصویریِ دارای چنین قابلیتی، میتواند در هر سنی که باشد توشهای پربار از لذت و پرسش و اندیشه را راهیِ ادامهی مسیر خوانشش کند. پس در تأثیرگذاری چنین کتابهایی شک و شبههای نیست. حال اگر امکان وجود بینامتنیت، تمرکززدایی و توانمندسازی را جداگانه در برخی از این کتابها مسلمفرضکنیم، آیا امکان ارتباط و تأثیری میان گونهها و شیوههای بهکارگیری بینامتنیت و شگردهای الگومدار تمرکززدایی و توانمندسازی، چنانچه هر یک در فراشُدی چندباره هدف و روش دیگری شود نیز، تصورپذیر است؟ همچنین آیا چنین ارتباطها و الگوهایی در روند بررسی نظریههای ادبیات کودک نیز دیده میشوند که بتوان درستی و اطمینانپذیری نظریهی بهدستآورده را از دو سوی نظریه و کتابها تأیید کرد؟ این پژوهش هدفهای مطالعاتی خود را بر مبنای چنین پرسشهایی پیشخواهدبرد. در نهایت همخوانیِ الگوی استخراجشده با مبناهای فلسفه ادبیات کودک سنجیده خواهدشد.
۱-۳- اهمیت و ضرورت پژوهش
آنان که در زمینهی ادبیات و تصویرگری برای کودک و نوجوان قلم میزنند، دو آرمان را پیشِ چشم ترسیممیکنند: خلق جهانی زیباتر و بخردانهتر برای کودکان و نوجوانان با یاریِ خودِ آن ها؛ و هدیهی لذتی هرچه بدیعتر به آن ها و خودِ آفرینشگران. حال منتقد و نظریهپرداز وظیفهای سخت بردوشدارد که بخردانهتر و سنجیدهتر، مسیرِ آفرینشگران و مخاطبان را روشنتر سازد، به خود لذتی ناشی از همراهی برای پرداختنبه چنین پدیداری ببخشد.
نظریهی بینامتنیت داعیهی ارتباط با متنهای ادبی، غیرادبی و حتا اجتماعی را دارد. از این منظر با توجه به اینکه، طبق گفتهی صاحبنظرانی همچون پری نودلمن (۲۰۰۳)، کتابهای داستانیتصویری اثرگذارترین کتابهای کودک و نوجواناند و نیز با در نظر گرفتن لزوم و اهمیت آشنایی کودک و نوجوان با متنها و اثرهای هنری گوناگون از گذشته تا امروز در تمام جهان، بهنظرمیرسد بینامتنیت شگردی مناسب برای نیل به این مهم باشد. جدای از این مسأله، بینامتنیت از جمله هنریترین اشکالی است که میتواند به تمرکززدایی که خود بنا به گفتهی خسرونژاد (۱۳۹۰) عاملی برای ارتقای توانایی اندیشیدن فلسفی است یاری رساند و از این راه به توانمندساختن مخاطب نیز چه در ادراک و چه در جایگاه و موقیعتِ سلطهمدار کمککند. از آنجا که تا کنون تحقیقی در این زمینه بهگونهای مستقیم و باریکریسانه در ایران و خارج صورتنپذیرفتهاست، انجام چنین مطالعهای تطبیقی ضروری جلوه میکند. زیرا ما را در تشخیص الگوهای کارآمد برای بهنویسیها تواناساخته، این اجازه را میدهد که اگر نمونههایی موفق در هرجا دیده شد، به دیگر جاها معرفی شود.
۱-۴- هدفهای پژوهش
نخستین هدف این پژوهش در راستای هدف ادبیات کودک و نوجوان، یعنی –چنانکه خسرونژاد (۱۳۸۲) در برایندِ یکی انگاشتنِ مفهوم «کودکی» و «ادبیات کودک» به باور میرسد- «شکوفایی» است و گام آغازین را بر مبنای رویکرد «معصومیتِ نظامدارِ» نظریهی معصومیت و تجربهی فلسفه ادبیات کودک برمیدارد تا با کنکاشِ درون و پیرامونش، آن را بازبیازماید. در گامِ پسین هدف آن است تا ویژگیهای مشترک و مرتبطِ سه نظریهی بنیادیِ ادبیات کودک و نوجوان، یعنی بینامتنیت، تمرکززدایی و توانمندسازی را دریافته، به الگوی نظریِ ویژهای برای نیلِ به هدفِ نخست دستیازد. سپس در صورت تأیید ارتباط میان بهکارگیری شگردهای بینامتنیت در تقویت نوسان میان تمرکزگرایی و تمرکززدایی و تأثیر این نوسان در توانمندسازی کودک و نوجوان در ابعاد معرفتی، شناختی، عاطفی و واکنشی، به الگوهایی برای این روند و تحلیل چگونگیشان دستیابد. هدف سومِ پیشِ روی این پژوهش، رسیدن به ارتباطی عجینتر میان نظریهها در دلِ الگوی نظریِ پدیدآمده است تا با استناد به آن به مقایسهی الگوها در داستانهای منتخب نویسندگان مطرح ایران و جهان پرداختهشود. پس این پژوهش گونههای دیگری از سیر ارتباط میان بینامتنیت، تمرکززدایی و توانمندسازی را از نظر دور نخواهدداشت؛ به این معنا که احتمال روش و هدفبودن را در الگوی بهدستآمده برای هر سه نظریه ممکنمیداند. واپسین هدف بازگشتن از نتیجههای تحلیلِ کتابها به الگوی نظری و همچنین به رویکرد
|
[دوشنبه 1399-10-01] [ 08:56:00 ب.ظ ]
|
