تعریف گردشگر و اکو توریست

بازدید کننده ی داخلی :هرفردی ساکن کشور که به مکانی درون کشور ولی خارج از محیط زندگی معمول خود کمتر از ۱۲ ماه مسافرت می کند و هدفش به طور عمده چیزی غیر از انجام فعالیت سود آور در مقصد مورد نظر است .

بازدید کننده بیش از یک شب : هر فردی که حد اقل یک شب در مکان عمومی یا خصوصی در محل مورد نظر اقامت می نماید .

بازدید کننده ی یک روزه : هر فردی که شب را در مکان عمومی یا خصوصی کشور مورد نظر نمی ماند که شامل مسافران دریایی تفریحی است(گی و همکار ،۱۳۸۲: ۲۲،۲۵).

کوهن (۱۹۷۲)گردشگران را بر مبنای نوع ارتباط شان با کشور میزبان وموسسات مرتبط گردشگری به چهار گروه تقسیم می کند :

۱-گردشگرانی که در گروه های سازمان یافته ی گردشگری متمرکز شرکت می نمایند .

۲-گردشگرانی که به صورت انفرادی به گردشگری متمرکز می پردازند

۳- کاشفان

۴- ماجراجویان یا افرادی که در جستجوی حوادث غیر مترقبه می باشند . (فنل[۴]  ،۱۳۸۸ :۸۹).

افرادی هستند که در جهت بهره گیری از طبیعت، از مرحله علاقه ساده به طبیعت فراتر رفته و پا در عرصه شناخت راز ها و زیبایی های عمیق آن می گذارندو به چالش های فکری و فیزیکی می پردازند، به دیگر  سخن، هر کسی که به طبیعت سفر می کند، الزاما اکوتوریست نمی باشد.اکوتوریست، عرصه های طبیعی را از دیدگاه جهانی، خانه همه واز منظر محلی فقط خانه ساکنین آن می داند.یک اکوتوریست خود را مسئول: ۱- مراقبت از طبیعت ۲- احترم به فرهنگ بومی می داند.  فعالان شاخه اکوتوریسم یا اکوتوریست ها، برخلاف دیگر شاخه های توریست، با گروه های کوچک و با راهنمایان متخصص به مسافرت می پردازند.اکوتوریست ها بر مبنای میزان تجربه-درجه پویایی و تحرک و وضعیت به سه دسته اصلی تقسیم می شوند۱- آزاد ۲- سازمان یافته۳ -علمی  دانشگاهی (یحیی پور ،۱۳۸۹:۳).اکوتوریست کسی است که برای بهره گیری از طبیعت با چالشهای فیزیکی و فکری می پردازد و دارای ویژگی زیر است . در جستجوی تجربه علاقمند به تعامل با مردم بومی و ناراحتی سفر را تحمل میکند مشارکت فعال دارد . کالوین به واژه اکوتوریست علمی اشاره می کند و ویژگی هایی را برای او برمی شمارد:

-   در جست و جوی تجربه ای ژرف و موفق است.
-   این تجربه را از نظر اجتماعی با ارزش می داند.
-  با گروه های توریستی بزرگ و برنامه های از پیش تعیین شده میانه خوبی ندارد.
-   در طلب چالشهای فیزیکی و فکری است.
-    علاقه مند به تعامل با مردم بومی است و دوست دارد از خصوصیات فرهنگی آنان مطلع شود.
-    انعطاف پذیر است و خود را با شرایط وفق داده، تسهیلات ساده و بی تکلیف را ترجیح می دهد.
-ناراحتی های سفر را تحمل می کند.
- مشارکت فعال را بر رفتار منفعلانه ترجیح می دهد.
-    بجای هزینه کردن برای راحتی ترجیح می دهد برای کسب تجربه خرج کند( زاهدی ۱۳۹۰: ۹۶).

در سالهای اخیر تعدادی از محققان سعی نمودند تا طبیعت گردها را بر اساس سه فاکتور :محل فعالیت ،نوع فعالیت و نیروی محرک طبقه بندی کنند  . به عنوان مثال کاسلر (۱۹۹۳)طبیعت گرد هارا به سه دسته ی ذیل تقسیم بندی نموده است :

۲-۲-۱-طبیعت گردهای تنها:

برخلاف نام این گروه در صد عمده ی طبیعت گردها در این دسته قرار می گیرند. آنها افرادی هستند که به تنهایی سفر می کنند .اعضای این گروه به لحاظ سازگاری با محیط بسیار متغیر بوده و میزان انعطاف پذیری این گروه بسیار بالا است .

۲-۲-۲-طبیعت گردهای شرکت کننده در تور :

این افراد توقع دارند که مسئولین تور خدمات بسیار سازمان یافته را در اختیار آنها قرار دهند. آنها عمدا جهت بازدید از مناطق خارجی سفر می کنند .

۲-۲-۳-گروه های مدرسه ای یا علمی :

این گروه اغلب جهت انجام تحقیقات یک سازما ن یا پژوهش های شخصی اقدام به سفر می کنند وبه مدت زیادی در سفر باقی می مانند. آنها نسبت به طبیعت گردها شرایط سخت تری و مشکل تری را تحمل
می کنند . (فنل ،۱۳۸۸: ۹۱).

لیندبرگ به چهار دسته از اکوتوریست با توجه به میزان وقتی که به سفر اختصاص می دهند اشاره می کند:

۱)محققان علمی و افرادی که برای آموزش و یادگیری، پاکسازی محیط زیست و هدف های مشابه به مناطق طبیعی سفر می کنند

۲)افرادی که شخصا برای دیدار از مناطق حفاظت شده سفر می کنند و علاقه مندند با محیط طبیعی محلی وتاریخچه و سوابق وویژگی های فرهنگی مردم بومی آشنا شوند .

۳)کسانی که به سفر های غیر معمول و غیر متداول علاقه مندند ،مانند افرادی که به جنگل های آمازون ،پارک گوریل ها در رواندا و از این قبیل مکان ها سفر می کنند

۴)افرادی که در یک برنامه مسافرتی به طور اتفاقی به دیدار طبیعت نیز می پر دازند ودر بخشی از مسافرت اصلی خود از مناطق طبیعی نیز دیدار می کنند .لیرمن و دارست(۱۹۸۷) از اولین افرادی بودند که به درجه سختی اکوتوریسم توجه کردند ومعتقدند که  اکو توریست سخت  حاضرند سختی و ریاضت بیشتری را برای تجربه مستقیم از طبیعت تحمل کنند . اکو توریست های نرم شامل گروه های وسیع تری که تعهد کمتری نسبت به محیط زیست داشته و بخش اکوتوریسم صرفا بخش محدودی از سفر کلی آنها را تشکیل می دهد(زاهدی ،۱۳۹۰: ۹۲).

بررسى‌هائى که درباره اکوتوریسم در آمریکاى شمالى انجام شده است نشان مى‌دهد طبیعت‌گردان بسته به انگیزه خود دو گروه سنى را شامل مى‌شوند. گروهى که از طبیعت‌گردى به دنبال ماجراجوئى دیدار از سرزمین‌هاى بکر و نیز توریسم ورزشى هستند اغلب در مقطع سنى کمتر از ۴۰ سال بوده و پیشینه شمار آنها در محدوده سنى ۱۹ تا ۳۵ سال قرار دارد. اما گروهى که با هدف لذت بردن از طبیعت و دیدار از حیات وحش و…به اکوتوریسم مى‌پردازند در محدوده سنى ۳۵ تا ۵۴ قرار دارند .بیش از ۸۰ درصد طبیعت‌گردان بین‌المللى داراى تحصیلات عالیه هستند. این شمار براى طبیعت‌گردان علاقه‌مند به لمس طبیعت و نیز دیدار از جاذبه‌هاى آن (به‌طور عمده افرادى که براى تغییر حال و هواى زندگى شخصى دست به طبیعت‌گردى مى‌زنند) نزدیک به صددرصد است. اما طبیعت‌گردان ماجراجو با توجه به آنکه عموماً جوان مى‌باشند غالباً دانشجو و یا حتى محصلان دبیرستانى هستند.برآوردها همچنین نشان مى‌دهد بیشترین گروه از طبیعت‌گردان (حدود ۶۰ درصد) سفرهاى گروهى را ترجیح مى‌دهند. ۱۵ درصد نیز علاقه‌مند به سفرهاى خانوادگى بوده و ۱۳ درصد نیز اغلب سفرهاى خود را به تنهائى انجام مى‌دهند .متوسط زمان سفر حدود ۵۰ درصد طبیعت‌گردان بین ۸ تا ۱۴ روز است. بسته به نوع سفر این رقم تغییر مى‌کند.سه واکنش برجسته ی اکو توریست های  باتجربه عبارت بود از :۱-تعیین طبیعت حیات وحش ۲-دیدن زندگی وحوش ۳-پیاده روی و برای سفرهای اتی  خود ۱-لذت بردن از منظره وطبیعت ۲۰کسب تجرییات تازه و اشنایی با مکان های جدیدرا انگیزه ی سفر انان بود  ..(آلن مور و همکار، ۲۸۱:۱۳۸۹).

۲-۳-گونه های اکوتوریسم

انجمن جهانی اکوتوریسم نیز انواع گرایش های عمده گردشگری از جمله اکوتوریسم را به شرح زیر تعریف کرده است.

۱-گردشگری پایدار :نوعی گردشگری که منطبق با نیاز های جاری مناطق گردشگری و جامعه ی میزبان است .ودر عین حال فرصت های اینده را حفظ می کند و ارتقا می بخشد .

۲- اکوتوریسم –مسافرت مسئولانه به مناطق طبیعی که مضمن حفظ محیط زیست و ارتقای مردم محلی باشد ۳-گردشگری مبتنی بر طبیعت :هرنوع گردشگری است که محیط زیست طبیعی را به دلیل جذابیت فضا های آن در درجه ی اول اهمیت قرار می دهد .

۴ -گردشگری ماجرا جویانه که نوعی گردشگری مبنی بر طبیعت که عنصر خطر پذیری ،سطح بالایی از تقلای جسمانی ونیاز به مهارت وتخصص را می طلبد .

۵-زمین گردشگری -۶گردشگری مسئول -۷ گردشگری طرفدار تهی دستان -۸گردشگری انبوه یا توده ای ۹- گردشگری الکترونیک (رضوانی،۱۳۷۸: ۳۲).

نوع شناسی دیگر از اکوتوریسم مبتنی بر فعالیت های و بر اساس انگیزه  می یابد و برخی از سازگاری میان نوع شناسی محقق و مخاطب ازاکوتوریسم با هم تداخل دارند مجموعه ها عبارتند از ، راه پیمایان و گردشگران ، و نوع شناسی از فعالیت های اکوتوریسم و انگیزه تم های شایع عبارتند از پرندگان و حیات وحش ، محیط طبیعی ، مناظر فرهنگی) . با توجه به رویه های مختلف ،هوبرت (۲۰۱۰) پیشنهاد ‘ مبتنی بر محصول ” نوع شناسی از انگیزه و ارائه خدمات ، متشکل از ۱۶ مختلف انواع ایده آل برای گردشگری بر مبتنی طبیعت - استفاده می کنند(والتر ،۲۰۱۳: ۱۷).

نمودار۲- ۱ مقایسه اکوتوریسم  ماجراجویی، حیات وحش و اکوتوریسم مبتنی بر جامعه

 

تعهد زیست محیطی قوی

انتظارات کم خدمات

چالش های فیزیکی         اکوتوریسم ماجراجویانه

 

 

 

راهنمایی روش های هدایت

گروه های کوچک                                             و مهارت تفسیری

سفر کو تاه   فرهنگ                                          دانش مبتنی برعلوم زیستی

بازدید تخصصی ومحدود                                                 سفر های کوتاه

        اکوتوریسم مبتنی برجامعه محلی                          جاذبه طبیعی                                   حیات وحش                   وحفاظت اکولوژیک

تاکید بر تجربیات شخصی                                                                                                          فیزیک بدنی انفعالی

اگاهی از مقاصد اکو لوژیک   تعامل قوی                                                 راهنمایان و کارشناسان

اساس دانش بومی                                                 اکوتوریسم حیات وحش

،اقامت فامیلی گروه های بزرگ                                                    چالش روحی  وفیزیک ملایم

حقوق زمین فرهنگ وروش زندگی                                    سطح بالا از خدمات

 

 

منبع: والتر ،۲۰۱۳

 

بطور کلی اکوتوریسم شامل تفریحات فیزیکی پرتحرک، تماشای حیات وحش، ماهیگیری و شکار تفریحی و لذت جویی از مناطق می شود. در زیر به هر کدام مختصرًا خواهیم پرداخت.

الف: تفریحات پرتحرک فیزیکی- فعالیت های تفریحی که در آنها بر روی مهارت های بدنی و مقاومت فیزیکی تاکید می شود و عبارتند از: کوهنوردی، غارپیمایی، قایقرانی و استفاده از وسایل موتوری، ماشین های برف پیما، موتورسیکلت های مخصوص جاده های ناهموار

ب .تماشای حیات وحش- فعالیت هایی که بازدید از حیات وحش نقطه مرکزی آن را اشغال نموده است.

ج.ماهیگیری و شکار تفریحی

د. لذت جویی از مناظر طبیعی (کریم پناه ،۱۳۸۲ : ۴۲).

۲-۴- اثرات گردشگری و اکوتوریسم

اکوتوریسم ترکیبی از آثار مثبت و منفی را بر جامعه میزبان و میراث طبیعی محلی برجای می گذارد. از چالش های پیش روی گردشگری اکولوژیک، گسترش آن بدون تخریب جاذبه های طبیعی است. بدیهی است گسترش اکوتوریسم درنواحی طبیعی حساس، چنانچه با فقدان مدیریت و برنامه ریزی مناسب همراه باشد، تهدیدی برای یکپارچگی اکوسیستم­ها و فرهنگ های محلی است (سپهر و همکار ،۱۳۹۲: ۱۲).

۲-۴- ۱-پیامد های زیست محیطی

ابعاد زیست محیطی گردشگری، یکی از حوزه های مورد علاقه جغرافیدانان است دلیل این امر در ماهیت جغرافیا نهفته است که دارای رویکردی قوی در زمینه روابط انسان و محیط می باشد در واقع آثار گردشگری و تفریح بر محیط زیست و تحلیل منابع، حوزه ای است که در آن جغرافیدانان انسانی و طبیعی درمطالعه معضلات مربوط به گردشگری، دارای وجه اشتراک هستند (قرخلو و همکاران ،۱۳۸۸: ۴). روابط گردشگری و محیط زیست ،پیچیده است . وابستگی متقابل بین آن دو وجود دارد که مبتنی برهمزیستی است .محیط زیست از دو مشخصه ی طبیعی و انسانی تشکیل شده است .زیستگاههای انسانی در نواحی روستایی جاذبه های بسیاری برای گردشگران دارد.در رابطه اثرات گردشگری بر محیط زیست یکی از عبارت مهم بعداکولوژیکی است .که به بررسی رابطه ی انسان برمحیط زیست می پردازد. اثرات اکو لوژیکی گردشگری شامل اثرات وارده بر گیاهان وتغییر رفتار حیوانات که درنتیجه ی حضور گردشگران در محل زیستگاه این موجودات است. (میسون ،۱۳۸۷ :۹۳). تجربه نشان داده  که در چند دهه ی اخیر، منافع اقتصادی توریسم با خسارت های فراوان محیط زیستی همراه بوده است ودر اغلب موارد، این خسارت ها از طریق توریسم انبوه بر محیط زیست وارد شده است (زاهدی، ۵۰:۱۳۹۰). استفاده بیش از حد توریست ها از محیط شکننده ی و حساس طبیعی خسار تهای اکولوژریکی فراوانی داشته است ازبین بردن گیاهان و پوشش نباتی برای ایجاد تسهیلات توریستی، بی توجهی توریست ها به فضای سبز و لطمه زدن به آن، کندن گیاهان و درختان از سوی کوهنوردان وکسانی که در جنگل ها و کوهپایه ها چادر می زنند ،استفاده از چوب درختان برای بر افروختن آتش ،جنگل زدایی برای ایجاد تسهیلات ورزشی و تفریحی و… جملگی موجب وارد آمدن خسارات و صدمات جبران ناپذیری به چرخه ی زیستی و مخدوش شدن جریانهای طبیعی محیط زیست شده اند . (همان منبع ،۵۱ ).

فعالیت ها اکوتوریست ها در کنار تاثیرات مثبت و مطلوب پیامد های نامطلوبی زیست محیطی به دنبال دارد که در ذیل آورده شده است

- آسیب و صدمه خوردن گیاهان زمینی ناشی از تماس مکانیکی چرخ ماشین آلات و لگدکوبی؛

-قطع یا آسیب گیاهان آبزی در اثر حرکت پروانه ای موتور قایق ها و تماس با بدنه قایق یاکشتی

- جابجایی خاک اطراف ریشه ها در مناطق خشک یا از ریشه بیرون آمدن گیاهان آبزی؛

- تخریب لانه ها یا شکستن تخم پرندگان صخره زی توسط مزاحمت های کوهنوردان؛

- تغییرات ساختمان و بافت خاک از طریق متراکم شدن یا فرسایش آن؛

-مهاجرت یا جابجایی پرندگان آبزی در دریاچه یا برکه های پشت سد از طریق مزاحمت قایق های بادبانی، ماهیگیری و شنا و…؛

-خسارت وسایل نقلیه تفریحی بر تپه های ماسه ای ساحلی

-اختلال در رفتار طبیعی در اثر تغذیه دستی مصنوعی؛

-افزایش ضریب آسیب پذیری گونه های مختلف نسبت به حیوانات رقیب و دشمنان طبیعی ازطریق مزاحمت های بازدیدکنندگان

-تشدید شکار برای جمع آوری یادگاری؛

-صدمه زدن به پرندگان و جوجه های آنها از طریق شکار پرندگان مادر؛

-مسمومیت پرندگان آبزی از طریق سرب قلاب های ماهیگیری

لذت جویی از مناظر طبیعی گرچه به ظاهر ،اثرات نامطلوب کمی بر محیط و حیوانات اطراف دارد اما این تفریح نیز به خودی خود می تواند موجب اختلالاتی از قبیل زیان رساندن به خاک و پوشش گیاهی از طریق تعداد تراکم افراد یا ایجاد ساخت و سازهایی جهت فراهم کردن امکانات توریستی شود
(کریم پناه،۱۳۸۲: ۳۲).

۲-۴-۲-اثرات اقتصادی

یکی از حوزه هایی که بیشترین میزان تحقیق را در زمینه ی گردشگری داشته است ،حوزه ی اثرات اقتصادی است ،می توان اثرات اقتصادی گردشگری را به دو دسته مثبت و منفی تقسیم بندی نمود . بیشتر این تحقیقات غالبا توسط اقتصاد دانان صورت گرفته و بر اثرات درآمد واشتغال تمرکز داشته است. در ارتباط با اثرات اقتصادی معمولا نکات زیر به عنوان اثرات مثبت در نظر گرفته می شوند :کمک به افزایش در آمد ارزی، کمک به درآمدهای دولتی،  اشتغال زایی  کمک به توسعه ی منطقه از محل ورود گردشگران به سرزمین مقصد ،دولتهای مقصد درآمد ها و منافع مستقیم و غیر مستقیمی کسب می کنند (رنجبریان و همکار ،۱۳۸۴ :۱۳۸). یکی از بزرگترین مشکلات، با اقتصاد مبتنی بر گردشگری، خروج درآمدهای محلی به شرکت های خارج از جامعه  که معمولا شرکت های بزرگ بین المللی هستند، می باشد. ثروت تولید شده توسط گردشگران از اقتصاد محلی مکیده شده و به شرکت های سرمایه گذاری خارجی تعلق می گیرد .این شرکت ها با سرمایه گذاری هایی مانند هتل ها و یا خطوط  هوایی با گذشت زمان، از سود زیادی می توانند بهره گیرند و سبب انحراف درآمد و در نهایت به طرز چشمگیری بالا بردن هزینه زندگی برای ساکنان محلی می شوند (هویمان ،۲۰۱۳: ۱۳).غالبا اثرات مثبت اقتصادی ،مهمترین نوع اثرات گردشگری را در کشور های درحال توسعه را تشکیل می دهند و از این رو در توسعه ی گردشگری بسیار موثرند.تا کنون بیشترین پژوهش ها در عرصه ی گردشگری، در زمینه ی اثرات گردشگری صورت گرفته است،که در این میان سهم اثرات اقتصادی از دیگرانواع بیشتر است(میسون ،۱۳۸۷ :۶۹). توسعه و مدیریت اکوتوریسم به گونه ای که با محیط سازگار باشد و بـه افـت کیفیـت آن نیانجامـد ، عامـل اساسی در دستیابی به توسعه پایدار به حساب می آید. که از موارد آن می توان آثار اقتصادی ، را نام برد. ظهور اشکال جدید شغلی به ویژه برای زنان و جوانانی که چندان بـه امـور کـشاورزی علاقمنـد نباشـند . همچنین ایجاد مشاغل مکمل برای جوانان روستا از قبیل : کـار در مـساکن تهیـه شـده بـرای گردشـگران و بازدیـدکنندگان ، تهیه خرید و لوازم مورد نیاز آنها اعم از خوراکی و غیره و برای زنان روستائی : تهیه و تولید صنایع دستی، لوازم زینتی ، تهیه فرآورده های دامی و … و فروش آن، از طریق اشتغالهای زیر اشتغال مستقیم: اشخاصی که در موسسات توریستی از قبیل هتلها، رستورانها، فروشگاه های توریستی و دفـاترسیاحت به خدمت اشتغال دارند. به عبارتی دیگر نیروی انسانی که نقش مستقیم دارند.

اشتغال غیرمستقیم: مشاغلی که در بخشهای تدارکاتی همچون کشاورزی، ماهیگیری و تولید ایجاد شده انـد ونقش غیرمستقیم دارند به عبارت دیگر نیروهایی که صرفاً برای صنعت توریسم به کار گرفته نشده اند.

اشتغال القایی: اشخاصی که به واسطه هزینه کردن درآمدهای حاصل از اشتغال مـستقیم و غیرمـستقیم اشـتغال می یابند برای مثال توسعه صنعت توریسم منجر به توسعه صنایع دستی شده و سطح اشتغال را بالا می برد (آذر نیوند ،۱۳۸۵: ۶).

۲-۴-۳-اثرات اجتماعی و فرهنگی

سنجش و ارزیابی اثرات اجتماعی  فرهنگی کار ساده ای نیست ،اکثر تحقیقات انجام شده بر پایه ی نگرش طیفی از پاسخگویان به ویژه ساکنین محلی و همچنین خود گردشگران و دیگر افراد دارای نقش گردشگری صورت گرفته است ،با توجه به ناهمگونی جوامع محلی ،اثرات اجتماعی و فرهنگی  توسط افراد مختلف ،به گونه های متفاوت احساس می شود . (میسون ،۱۳۸۷ :۸۶،۸۷) ایجاد انگیزه خود اتکائی ، احساس اعتماد به نفس که خود موجبات جلوگیری از روند مهاجرت به شـهرها را بـه دنبال خواهد داشت . پیشرفت اجتماعی بهتر و بیشتر در مواجهه با تازه واردین به گونه ای که فرد روستائی احساس کند از مهارتهایش به طور موثرتر و سودمند تری بهره برداری می شود. برای مثال با گسترش فعالیت هـای جهـانگردی علاوه بر اثرات مثبتی که ذکر آن گذشت به مرور زمان ،جمعیت روستاهای آن افزایش می یابد ، قیمت زمین بالا مـی رود و چشم اندازهای طبیعی روز به روز کمتر و چشم اندازهای ساخت دست بشر بیشتر می شود.
(آذر نیوند ،۱۳۸۵: ۷)

 

جدول ۲- ۴ اثرات اکوتوریسم

آثار	آثار مثبت	آثار منفی
اقتصادی	کسب درآمد خارجی، تنوع و توسعه اقتصادی، توزیع درآمد درجوامع و اقتصادهای محلی، فرصت های اشتغال، تنوع اقتصادپایه، تمایل اکوتوریست ها به هزینه بیشتر و اقامت طولانی تر،درآمدزایی برای انجام حفاظت، افزایش فرصت های اشتغال،توسعه فراساختاری محلی.	شکست کل عایدی با هزینه های بالای تأثیرات اکوتوریسم افزایش بار مسئولیت آژانس های مدیریت منابع زیرساختی.
فرهنگی اجتماعی	تنوع تسهیلات و خدمات، کمک در حفاظت طولانی مدت از میراث فرهنگی، تجدید حیات فرهنگ محلی، چشم اندازهای تاریخی مرتبط با مردم بومی ، حفاظت از فعالیت های فرهنگی سنتی، تشویق جوامع محلی نسبت به ارزش و سود دارایی های طبیعی و فرهنگی.	ازدحام بیش از حد، رفتار نامناسب و ناشایست گردشگران، درگیری برای حداکثر دسترسی و بهره برداری مناسب، دگرگونی منابع (هزینه کالاهای تولیدی
زیستی	انگیزه حفاظت نواحی طبیعی، فراهم آوردن منابع برای مدیریت و حفاظت زیست محیطی، ایجاد انگیزه حفظ یاارتقای محیطی فیزیکی، ایجاد یک محیط زیست معنوی	پاک سازی و آسیب رساندن، تأثیر غیر مستقیم روی گیاهان، دگرگونی در زیست بوم ها، فعالیت های گردشگری نامناسب مانندشکار، اختلال حیات وحش، فرسایش خاک و فشردگی که منجر به تغییر پوشش زمینی و پوشش گیاهی می شود، آلودگی هوا، صدا و فاضلاب، ایجاد گونه های سمی و دیگر آثار منفی.

(سپهر وهمکاران ،۱۳۹۲)

[۱] Ecotourist

[۲] Gee.chuck.y

[۳] cohn

[۴] -Fennel

[۵] -Colvin

[۶] -Kusler

[۷] -Lindberg

[۸] -Learman&Durst

[۹] The International Ecotourism Society(Ties)

[۱۰] -Hubert

[۱۱] -P.G. Walter

تعاریف ادراک و شناخت

در قدیمی ترین نظریه هادرباره ی شناخت و ارزش آن به آرای «سوفسطاییان»بر می خوریم که درباره ی امکان کشف حقیقت ،شک و تردید بسیار داشته اند .تمامی فلاسفه سوفسطایی براین عقیده بودند که معلومات ما از جهان اعتباری ندارد و تمام ادراکات انسانی حتی بدیهیات اولیه ،باطل و خیال محض است. در یونان باستان فلاسفه ای همچون سقراط و ارسطو با بیان اینکه انسان می تواند با نیروی عقل واستعدادی که دارد واقیعت جهان خارج را آنچنان که هست دریابد و اگر فکر خود را صحیح به کار بندد به درک نایل می شود.(ایروانی و همکار ،۱۳۸۷: ۶). تجربه گرایی شاخه ای از شناخت شناسی است که بر اهمیت “آزمایش” و “تجربه” در جهت کسب دانش تاکیدمی ورزد.تجربه گرایی می گوید که منشا دانش در تجربیات (آزمایشات) و ادراکات حسی نهفته است.منشا این تفکر را در فلسفه جدید باید “فرانسیس بیکن” دانست .جان لاک می گوید :ادراک تامل و تعقل تصورات حاصل از تجربیات حسی است.(رفیع پور،۱۳۸۷: ۱۶) .ابن سینا در تعریف ادراک می گوید :تشخیص صورت اشیای خارجی به کمک دستگاه های حسی را ادراک حسی ،و در یافت کلیات و مفاهیم بوسیله عقل را ادراک عقلی می گویند .غزالی می گوید :ادراک ،حصول صورت چیزی در ذهن انسان است(ایروانی ۱۳۸۷: ۱۴).مفهوم ادراک دارای ابعاد وسیعی است . ادراک در روانشناسی امروز به معنی فرایند ذهنی و روانی است که گزینش و سازماندهی اطلاعات حسی و نهایتا معنی بخش به آنها را به گونه ای فعال به عهده دارد . به عبارت دیگر پدیده ادراک ،فرایند ذهنی که در طی آن تجارب حسی معنی دار می شوند و از این طریق انسان روابط امور و معانی اشیا را در می یابد و (ایروانی و همکار  ،۱۳۸۷ :۳۲). از نظر کولی ،ذهن پدیده ای اجتماعی است که در پویش اجتماعی تکوین می یابد.ذهن صرفا یک پدیده ی زیستی و اندامی نیست ،بلکه پدیده ای است که در روند تجربیات اجتماعی افراد شکل پذیرفته ،توسعه و غنی تر می شود .ذهن مخزنی است از تجربیات زندگی توسط بشر ،وتفکر و اگاهی ،به شکلی طبقه بندی شده است که قادر به کنترل تحرکات و اعمال بشری است(توسلی،۱۳۸۰ : ۲۹۷).ادراک ،تنها یک پدیده روانی و فیزیولوژیک نیست ،بلکه یک پدیده روانی ،اجتماعی نیز هست . نگرش ،پیشداوری ها ،فکر و قالب ارزشهای فردی همه از عوامل تعیین کننده ادراک اجتماعی هستند . هریک از افراد گروه های اجتماعی با بهره گرفتن از اطلاعاتی که از چارچوب مرجع ،تجربیات گذشته ،هنجارهای ،ارزشهای گروه بدست آورده است،عوامل اجتماعی و یا شخصی را در ارتباط با خود ودر موقیعت خاصی ادراک می کند .(همان ،۲۰۷) . ادراک در روانشناسی امروز به معنی فرایند ذهنی و روانی است که گزینش و سازماندهی اطلاعات حسی و نهایتا معنی بخش به آنها را به گونه ای فعال به عهدده دارد(فیضی ،۱۳۸۸ : ۲۱). ادراک یک فرایند اگاهی است که در نتیجه ی اطلاعات دریافت شده از دنیای و اقعی (محیط طبیعی و انسانی )به وسیله دریافت کننده های ادراکی در ذهن فرد ضبط میشود ،سپس در رابطه با دخالت عوامل گروهی و فرهنگی و قومی اشخاص و همچنین دخالت و خصوصیات ساختار فردی انها نظیر پایگاه اجتماعی اقتصادی ،سن ،جنس ؛تعلیم و تربیت،شغل ،تجربه،عامل ترس و رنج و امید ،مدت اقامت دریک محل ،استعداد های ذهنی ،سیستم های شخصیتی و انگیزه و احساسات  نقشه های ذهنی فرد را سامان دهی می کند . نقشه های ذهنی نمودی از اگاهی یا تصویری از یک مکان و یا یک محیط  است که به عنوان نماینده ی سازمان یافته از واقیعت در مغز یک فرد بسط یافته وبه عنوان نتیجه ی از اطلاعات که دریافت شد محفوظ و قابل احضار و تفسیر شده است. نقشه های ذهنی به نوبه خود به روی تصمیم گیری و انتخاب فردی تاثیر می گذارد ودر نهایت رفتار شخص را تعیین می کند (بهفروز ،۱۳۷۴: ۳۴). ادراک، ﻓﺮاﯾﻨﺪی ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺘﺨﺎب ارﮔﺎﻧﯿﺴﻤﯽ، ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ، ﺗﻌﺒﯿـﺮ و ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻣﺤـﺮک را ﺷـﺎﻣﻞ ﻣـﯽ ﺷـﻮد . ادراک، ﺗﻌﺒﯿـﺮ و ﺗﻔﺴـﯿﺮ اﻧﺤﺼﺎری ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ اﺳﺖ. ادراک، ﺗﺼﻮﯾﺮی وﯾﮋه از دﻧﯿﺎی ﺧﺎرج اراﺋﻪ ﻣﯽ دﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺎ واﻗﻌﯿﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎﺷـﺪ . ادراک، ﻣﻌﻤـﻮﻻً  داده ﻫﺎی ﺧﺎم را از ﺣﻮاس ﻣﯽ ﮔﯿﺮد اﻣﺎ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ اﯾﻦ داده ﻫﺎ را ﺗﺼﻔﯿﻪ، ﺗﻌﺪﯾﻞ ﯾﺎ ﮐﺎﻣﻼً دﮔﺮﮔﻮن ﻣﯽ ﮐﻨﺪ. ﻓﺮاﯾﻨﺪ ادراﮐﯽ ﭼﯿﺰﻫـﺎﯾﯽ را ﺑﻪ دﻧﯿﺎی ﺣﺴﯽ “واﻗﻌﯽ” ﻣﯽ اﻓﺰاﯾﺪ ﯾﺎ از آن ﮐﻢ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ(حمیدی زاده ،۱۳۸۸ :۴) ادراک حسی یک فرایند ذهنی است که که از طریق آن ،اطلاعات مورد نیاز گردآوری می شود ،نظام می یابد و معنی دارمی گرددودر جریان این فرایندذهنی سه عامل محرک داخلی ،حالت عاطفی - هیجانی ،تمایلات فکری و نگرشها تاثیردارند (شکویی ،۱۳۷۸ :۱۱۸).

۲-۵-۱-۳-رویکرد های ادراک و شناخت

محوریت نحوۀ ادراک طبیعت درمحیط بر سه رویکرد کلی دلالت دارد که مواضعی یکسان با نحوۀ بیانی متفاوت میباشند. رویکرد نخست ادراک طبیعت را مشتمل بر ادراک حسی و ادراک ذهنی می داند. ادراک حسی بر زیبایی شناسی بصری و ادراک ذهنی بر زیبایی شناسی نمادین، معانی نمادین و معانی ضمنی در رابطه با مکان دلالت دارد. رویکرددوم ادراک طبیعت در محیط را شامل سه وجه ادراک مستقیم، ادراک غیر مستقیم و ادراک نمادین می داند . دراین رابطه ادراک مستقیم بر حضور مستقیم عناصر طبیعی در محیط، ادراک غیرمستقیم بر جنبه های تاریخی و فرهنگی همچون تداعیها در محیط و ادراک نمادین بر تعاملات متعالی انسان و عناصر طبیعی در محیط دلالت دارد. (براتی، ۱۳۸۵ :۳۴).

رویکرد اپلیارد به ادراک محیط شامل ادراک عملیاتی ، ادراک استنباطی  و ادراک عاطفی  است که در ارتباط با ادراک طبیعت در محیط انسان ساخت قابل توجه می باشد.۱) حالت “واکنشی- عاطفی افراد نسبت به محیط ، در این حالت  که دربرگیرنده واکنش های عاطفی تلقی و تداعی معانی محیط به مثابه محرکی ،جهت برانگیختن احساسات می گردد.

۲) حالت عملیاتی:  حالتی است که غالباً توسط افراد در زندگی روزمره به کار گرفته می شود، نظیر تردد از مکانی به مکان دیگر جهت انجام عملکرد خاصی همچون کار، ملاقات و …

۳)حالت استنباطی: در حالت استنباطی افراد برای حمایت از فعالیت های عملیاتی واکنشی- عاطفی خوددر جستجوی کسب اطلاعات از محیط و نهایتاً فهم معنی آن هستند . در این وضعیت اطلاعات استنباط شده  موجب روشن گردیدن هویت فردی و جمعی محیط و جامعه مرتبط با آن و نهایتاً تعریف حس مکان می گردد(دانشگرمقدم،۱۳۸۹: ۲۹).

:«اﻳﺘﻠﺴﻮن» ﺑﻌﺪ ادراﻛﻲ ﺑﺎ ﻋﻨﺎوﻳﻦ : اﺑﻌﺎد ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ وﺳﻨﺠﺸﻲ ، ﺗﻔﺴﻴﺮی  ، ﻋﺎﻃﻔﻲ ازنظر

بعد شناختی :ﺷﺎﻣﻞ ﺳﺎزﻣﺎن ﺑﺨﺸﻴﺪن و ﻧﮕﻬﺪاری اﻃﻼﻋﺎت ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪه از ﻃﺮﻳﻖ ﺣﻮاس و ﺗﻔﻜﺮ اﺳﺖ. در ﺣﻘﻴﻘﺖ، اﻳﻦ ﺑﻌﺪ ﻣﺎ را ﻗﺎدر ﺑﻪ اﻳﺠﺎد ﺣﺲﻣﺤﻴﻂ ﻣﻲﻛﻨﺪ.

ﺑﻌﺪ ﻋﺎﻃﻔﻲ : ﺷﺎﻣﻞ اﺣﺴﺎﺳﺎﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻛﻴﻔﻴﺖ ادراک ﻣﺤﻴﻂ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ادراک ﻣﺤﻴﻂ ﺑﺮ اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻓﺮدﻣﻮﺛﺮ اﺳﺖ.

ﺑﻌﺪ ﺗﻔﺴﻴﺮی : ﻧﻴﺰ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻌﻨﺎ ﻳﺎ ﺗﺪاﻋﻲ ﺣﺎﺻﻞ از ﺗﻤﺎس ﺑﺎ ﻣﺤﻴﻂ اﺳﺖ، ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ایﻛﻪ، در ﺗﻌﺒﻴﺮ و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺗﺠﺮﺑﺔ ﺣﺎﺻﻞ از ﻳﻚ ﻣﺤﺮک ﺟﺪﻳﺪ، ﺑﺮای ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻣﻌﻨﻲ و ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﻪ ﺣﺎﻓﻈﻪ و ﺗﺠﺮﺑﻴﺎت ﻗﺒﻠﻲ ﻣﺘﻜﻲ ﻫﺴﺘﻴﻢ.

ﺑﻌﺪ ﺳﻨﺠﺸﻲ : ﺷﺎﻣﻞ ارزشﻫﺎ و ﺳﻼﻳﻖ ﺑﻮده و ﺧﻮب و ﺑﺪرا ﺗﻌﻴﻴﻦ و ﺛﺒﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ. (براتی،۱۳۹۰: ۲۲ ).

۲-۵-۲-عوامل موثر در ادراک

در ادراک محیط متغیر ها و عوامل زیادی نقش دارند .در ادراک محیط  دیدگاه ها متغیر است وفرد در فضا حرکت می کند . با توجه به اهداف کاربردی خاص با محیط روبرو می شود . به طور مثال ،انسان به یک واحد محیطی به عنوان پارک یا فضای تفریحی می نگرد و به محیط دیگر فضای آموزشی ودرهردو مورد واز هریک انتظار ی خاص دارد (مرتضوی ،۱۳۸۰: ۷۲).برداشت های هر فرد از فضا با طبقه ی اجتماعی ،اقتصادی و موقیعت فرد در فضا ارتباط دارد .ویا باز تاب های اقتصادی و اجتماعی و روانی افراد سازنده ی اشکال مختلف فضا است (پور احمد ،۱۸۲: ۱۸۲).عوامل موثر در ادراک به سه نوع زیر تفکیک می شود :

۱)عوامل  روان شناختی  و فردی  (زمانی که ما غمگین هستیم ،محیط را غمگین و ناشاد ادراک و استنباط می کنیم.۲ )عوامل فیزیکی(کلاس پرجمیعت مارا نارحت و ازار می دهد) .۳)عوامل فرهنگی (مرتضوی ،۱۳۸۰: ۷۲).

جدول ۲- ۵ عوامل مؤثر بر ادراک محیط از دیدگاه اندیشمندان و محققان مختلف

نام دانشمند	عوامل مؤثر بر شکل گیری ادراک محیطی و بروز تنوع ادرا کی
آموس راپاپورت	تجربه های پیشین/ طبقه اجتماعی/ پیشینه فرهنگی
ادوارد هال	تغییر توانایی های فردی در اثر یادگیری/ جنسیت/ فرهنگ
یورگ گروتر	عوامل اجتماعی و روانی/ تفاو تهای فرهنگی
کرمونا	تحولات اجتماعی و فرهنگی/ تجربیات شخصی/ نظام ارز شها/ تفاو تهای شخصیتی افراد
برادی	شاخصهای اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی/ فاصله و مجاورت/ سابقه سکونت
سانتوس	عوامل فیزیکی و کالبدی محیط/ شاخصهای اجتماعی/ شاخصهای فردی/ ویژگیهای مسکن
ویشر	عوامل فیزیکی و کالبدی محیط/ علایق، احساسات، خاطرات و انتظارات/ زمینه اجتماعی/زمان
نقی زاده،	جها نیینی )طراح و جامعه(/فرهنگ/تاریخ/آگاهیها و انتظارات جامعه/قوای مختلف انسان

منبع: کاظمی ،۱۳۹۲:  ۷۸

 

۲-۵-۲-۱-نقش عوامل فرهنگی در ادراک

نتایج تحقیقات  وآزمایشات روانشناسی ادراک نشان می دهد که عواملی چون ارزش های اجتماعی ،فرهنگی ،شخصیت ؛تجربیات و شناخت قبلی ،انگیزه و گرایشات و حتی شرایط جسمی افراد بر روی جریان و نحوه ادراکشان تاثیر دارد. چون اولا افراد از پیرامون (محیط )خود عوامل و محرکهای متفاوت را بر می گزینند و ادراک می کنند و دوما یک عامل با درک از سوی افراد مختلف به صورت گوناگون و متفاوت تعبیر و ادراک می شود ؛به عبارت دیگر افراد نسبت به یک محرک عکس العمل های متفاوت نشان می دهند(رفیع پور ، ۱۳۸۷ : ۴۲). انسان موجودی اجتماعی  است و یادگیری و ادراکاتش تحت تاثیر عوامل فردی و محیطی تشدید کننده یا بازدارنده قرار می گیرد ،بنابرابن در هنگام ادراک نوعی گزینش یا به طور کلی در مواردی عدم ادراک محرک مشاهده می گردد ،هرگاه انسان ارزش و نگرش خاصی برای امری قایل باشد ،آستانه ادراک او نسبت به آن مسئله پایین می آید . زیرا انسان اموری که با نگرش و علاقه او بیشتر سازگاری داشته باشد زودتر درک می کند. فرهنگ یک اجتماع از نظر پیش داوری هایی که در افراد بوجود می اورد در ادراکاتش اثر می گذارد . ادراک اجتماعی فرد تحت تاثیر نفوذ اجتماعی، همرنگی اجتماعی قرار می گیرد ،گروه های اجتماعی می توانند از طریق نفوذ اجتماعی بر  ادراک تاثیر بگذارنند . به طور مثال اگر در ادراک محرکی دچار ابهام شویم از نظر عقیده جمع با افراد دیگر  پیروی می کنیم ، پس ادراک یک پدیده روانی اجتماعی است و به دلیل اینکه نگرشهای گروه و جمع (گروهی که وابسته به آن هستیم )در انتخاب ها وادراکات ما تاثیر می گذارد (ایروانی ،۱۳۸۷: ۱۴۷). به طور خلاصه می توان گفت که ارزش های اجتماعی از مهمترین عوامل شخصیت و رفتار انسانی می باشند ودر صورتی که هدف دستیابی به حقیقت باشد اینگونه ارزشها بر روی ادراک ما از واقیعت ها تاثیر گذاشته و عموما اجازه نمی دهند که ما واقیعت هارا آن طور که هستند ادراک کنیم. ارزشهای اجتماعی مارا در دستیابی به واقعیت ها محدود می نماید (رفیع پور ،۱۳۸۷ :۴۲).

[۱]- empiricism

[۲] -Francis Bacon

[۳]- John Locke

[۴]- C.h.colly

[۵] Donald Appleyard

[۶] -emotionalmode

[۷] -operational mode

[۸]  - inferential mode

[۹]-Ittelson

[۱۰] Amos Rapoport)

[۱۱]Edvard Hall

[۱۲] Jörg Kurt Grütter

[۱۳] Carmona

[۱۴] Brody

نقش تفاوتهای فردی در ادراک

نظام هر فرد خاص او می باشد ،زیرا ادراک فرد تنها مربوط به محرک های فعلی و پاسخ های فوری نمی شود . بلکه در ان نظام تجارب قبلی فرد ،واکنش ها ی دفاعی او ،نیاز ها و انگیزه ها ی فرد دخالت دارد . داشتن آمادگی قبلی می تواند در سرعت ادراک افراد موثر افتد  یا انتظار که نوعی  پیش داوری اولیه است در ادراک بعدی فرد موثر است ،در اموری که پیشداوری مثبت باشد ادراک آسان می شود.ولی پیشداوری منفی ادراک را دشوار می کند . پیش داوری ها طرح های ذهنی قبلی ما هستند که ناشی از تجربیات گذشته می باشند ،وقتی فردی در امری دچار تردید می شود انتظارات قبلی او وتجارب گذشته ،احتمال پاسخ غلط یا صحیح را بوجود می آورد (ایروانی،۱۳۷۸ :۱۴۶).

نمودار۲- ۲ ادراک و شناخت محیط

منبع :شاهچراغی،۱۳۸۸: ۷۵

 

۲-۶ -ادراک محیطی

ادراک محیطی هسته ی مرکزی بسیاری از تحقیقات جغرافیای رفتاری بوده است . واژه ادراک به طور کلی تجربه ی مبتنی بر شعور که معنا و یا اهمیتی را دریافت کرده ،می باشد .اصطلاح ادراک در علم جغرافیا ،عمدتا به عنوان فهم وتفسیر ذهنی در موقعیت ها یا عارضه های قابل رویت دریافت شده از طریق حواس پنچگانه انسان می باشد .ادراک محیطی با شناخت انسان از محیط همراه است(بهفروز ،۱۳۷۴: ۳۸). واژه ی محیط که ریشه آن مربوط به قرن هفدهم واز واژه فرانسه می باشد. محیط عبارت است از (مجمو عه ی شرایط خارجی که موجود زنده یا جامعه را احاطه کرده و به نحوی در رفتار و فعالیت های آنها موثر می افتد محیط خوانده می شود .(شکویی ،۱۳۷۸: ۱۱۴).رفتار محیطی فرد تحت تأثیر ادراکات محیطی و باورهای اوست و تصمیم های فرد دقیقاً بر اساس واقعیت های محیطی اتخاذ می شود. بنابراین، برای درک چرایی استقرار گروه های فرهنگی در محیط طبیعی شان، جغرافیدانان نه فقط باید از خصایص محیط مربوطه آگاه باشند، بلکه همچنین باید با نحوه نگرش واجدین فرهنگ نسبت به محیط طبیعی نیز، اطلاع داشته باشند.(جردن ،۱۳۸۰ :۳۲). زمانی که اطلاعات مختلف انسان را محاصره می کند، او منفعلانه آنهارا نمی پذیرد، بلکه به گزینش آنها می پردازد؛ زیرا مغز گنجایش تمامی اطلاعات محیطی، توانایی و انرژی لازم برای چنین کاری را ندارد. باید توجه داشت که هر محیطی براساس یک سری بنیان های استوار فرهنگی شکل گرفته است. بنابراین نمی توان انتظار داشت که از محیطی که در نظر شهرساز و معمار مطلوب، زیبا و کارآمد قلمداد می شود، سایر افراد آن جامعه نیز تعبیر و تفسیری مشابه داشته باشند. زیرا انسان برای معنا دادن و تفسیر اطلاعات محیطی به تجارب و دانش قبلی خود بسیار وابسته اند لازم است بدانیم ادراک محیط مصنوع، به میزان زیادی نسبی است؛ زیرا دانش محیطی امری نسبی است و اگر این نسبیت از چشم ناظر و بهره بردار دور بماند، چه بسا تأثیر عناصر محیط موجب برداشت، معنا و رفتاری شود که مورد نظر مدیران، برنامه ریزان و طراحان محیط نبوده است(براتی ،۱۳۸۹ :۳۲) .

۲-۶-۱-عوامل موثر در ادراک محیط

اگر بخواهیم به طور فشرده به مهم ترین عوامل ادراک نسبی محیط )به طور کلی (و محیط انسان ساخت )به طور خاص اشاره کنیم، فهرست زیر بدون اولویت به دست خواهد آمد :

۱) سن اشخاص کاملاً در نسبیت شناخت و ادراک محیط از سوی آنها مؤثر است. به همین ترتیب و براساس آنچه قبلاً گفته شد، کودکان و نوجوانان که در دوران خطیر یادگیری قرار دارند، بسیار بیشتر از دیگران تحت تأثیر محیط قرار گرفته و می آموزند. الگوها و انگار ههای ذهنی، که بعدها به ابزارهای بسیار مهم شناخت محیط تبدیل می شوند، در همین دوران شکل می گیرند. اما متأسفانه این موضوع در اغلب فرایندهای مدیریت، برنامه ریزی و طراحی فضاهای زیست انسانی فراموش می شود.

۲) جنسیت نیز در ادراک محیط، نقش غیرقابل انکاری دارد. کلیت و اجزاء محیط توسط مردان و زنان به اشکال متفاوت درک می شود. تجربیات جهانی نشان داده است که اولویت های زنان و مردان نیز در مورد شناخت و درک محیط زیست متفاوت است. مثلاً وجود امنیت از معیارهای بسیار مهم زنان در ارزیابی محیط است و فرایند ادراک و شناخت آنان را تحت تأثیر قرار می دهد.

۳) محیط طبیعی نیز بر درک محیط تأثیر دارد. افرادی که در محیط های طبیعی گوناگون زندگی کرده اند، نگاه و تعبیر مختلفی از محیطهای واحد ارائه داده اند. به طور مثال در فرایند شناخت و ادراک محیط، بین کسانی که در مناطق بسیار سرد، بسیار گرم، صحرا، کوهستان، سواحل دریا و امثال آنها زیسته اند، تفاوت های معناداری دیده شده است.

۴) شغل، میزان تحصیلات و تخصص افراد نیز بر چگونگی درک آنها از محیط تأثیرگذار است. مثلاً نگاه به محیط نزد کسانی که در شهرهای بزرگ زندگی کرده اند، نسبت به کسانی که در محیط های کوچک زیسته اند متفاوت است.

۵) فرهنگ و زبان نیز از مهم ترین عوامل تأثیرگذار بر فرایند ادراک و شناخت انسان از محیط است. زبان و فرهنگ باعث می شود که گویش وران و اعضای آن، عناصر طبیعی و مصنوع محیط را به گونه ای خاص و متفاوت تعبیر کنند. به همین علت بسیار بعید است که یک منظر طبیعی توسط گویش وران دو زبان مختلف، مثلاً فارسی و چینی، به یک نحوه درک) تفسیر شود (براتی، ۱۳۸۵: ۳۴ ).

۲-۶-۲-نظریه های ادرک محیط :

۲-۶-۲-۱-کنش گرایان احتمالاتی (برو نسویک )

طبق این نظریه هم ارگانیزم و هم محیط در فرایند ادراک موثرند .محیط محرک های کلیدی متعددی را ارائه می کند و برای رفتار یا کنش مطلوب در یک مکان ،مشاهده گر باید مهمترین آنها را بدرستی معنی کند .

۲-۶-۲-۲-نظریه ی ویژگی جلب کننده (برلاین )

برلاین فرایند های ادراکی و شناخت را از همدیگر تفکیک می کند .نظر وی این است که محرک ها محیطی دارای  ویژگی های متعدد و چشم گیری هستند . این ویژگی ها مشاهده گررا برآن می دارد که دقت و بررسی و مقایسه کند . این گونه ویژگی عبارت اند از ۱٫تازگی یعنی چیزی که برای مشاهده گر تازه و جدید باشد ۲٫ناهمسویی یعنی چیزی که در جای خود نباشد ۳٫پیجیده گی یعنی وجود اجزای تشکیل دهنده بیشمار ۴٫ غیر منتظره یعنی وجود ابعاد غیر منتظره در تصویر ادراکی . این ویژگی ها توجه انسان را جلب می کند (مرتضوی ،۱۳۸۰ :۷۴).

۲-۶-۲-۳-نظریه بوم شناختی بروفنبرنر

برنر معتقد است  که شخص در یک سیستم پیچیده روابط رشد می کند .چندین سطح از محیط اطراف بر او تاثیر می گذارند. تعامل بین آمادگی های زیستی و نیرو های  محیط مورد نظر است.برنر با مجسم کردن محیط به صورت چندین سیستم:۱- ریزسیستم ۲-میکرو سیستم ۳- میان سیستم ۴- برون سیستم ۵- کلان سیستم که  خانه ، مدرسه،محله و محیط های کار، عقاید ،آداب و رسوم ,… را شامل می شود بیان می کند که هر لایه ی محیط، تاثیر قدرتمندی بر شناخت دارد.این نظریه ی اخیرا  به نام الگوی زیست بوم شناختی توصیف شده است (رمضان زاده لسبویی،۱۳۹۱: ۱۳۸،۱۳۹).

۲-۶-۲-۴ -نظریه روانشناسی بوم شناختی گیبسون :

درنظریه گیبسون، فرض بر این است که ادراک بیننده، از قابلیت‌های نهان عناصر منظر، به پیشینه های اجتماعی، فرهنگی و حتی اقتصادی و مذهبی او نیز برمی گردد. لذا نظریه گیبسون خاستگاه روانشناسانه دارد و از همین جایگاه است که به محیط می نگرد، گرچه ادراک مستقیم محیط نیز در آن ریشه کرده و روان و محیط مانند جان و جسم، کالبد و معنی و نظر و منظر را درهم آمیخته است و به هردو در عین دوگانگی، ماهیتی یکسان می بخشد. لذا در بسط نظری گیبسون گفته شده است که قابلیتً های محیطی صرفا به عناصر آن معطوف نیست، بلکه بسترهای انسانی مانند فرهنگ و اجتماع را نیز دربرمی گیرد.
(شرقی ،۱۳۹۰: ۳۴)

۲-۶-۲-۵-مکتب گشتالت

رویکردی به ادراک فرم و رابطه شکل- زمینه در فرایند ادراک دارد. بر این عقیده است که ادراک کلی در همان لحظه نخست، در مورد منظری خاص مثلاًیک گل در مغز شکل می گیرد. زیرا در عالم، اشکال اولی های وجوددارند که با اشکال موجود در عقل ذهن انسان متناسب هستند. پس ازوصول اطلاعات جزءبه جزءاز منظر خاص  به مغز، عقل وشعور انسان وارد عمل می شود و با بهره گرفتن از قوانین تداعی معانی که از قبل به آن آگاه بوده و با اطلاعاتی که از قبل در مورد شئ دیده شده، داشته ، کل را ادراک می کند
(کاظمی،۱۳۹۲: ۷۸).

۲-۶-۲-۶-نظریه جغرافیدانان رفتاری

ازدهه ی۱۹۳۰مکتب امکان گرایی یا اختیار ،با تاکید برآنکه انسان به عنوان یک عامل فعال ومختار می تواند محیط را از طریق برقراری سازگاری های خود با آن مورد بهره برداری قرار دهدتاسیس وارائه شد .از نظر ویدال دو لابلاش ،انسان در محیط طبیعی پیرامون خود فعال است. جان رایت  رییس وقت جغرافیدانان امریکا بر این نکته مهم تاکید کرد که ما درباره محیط بیشتر بر اساس باورها و عقایدمان عمل می کنیم تا اطلاعات عینی مان(پور احمد ،۱۶۴:۱۳۸۸). دهه ی۱۹۷۰ مقارن با آغاز دوره پست مدرنیسم را می توان عصر توسعه های جدید و بررسی های منحصرا ادراکی در نظام جغرافیای انسانی و سطوح علمی دانشگاهها ی دنیا دانست .هر چند از دهه ی ۱۹۵۰ توجه جغرافیدانان به اگاهی محیطی مردم و رفتار انسان در محیط، پا به پای دیدگاه های فضایی با تاکید بر روانشناسی گشتالت شروع شده بود (همان منبع ). در زمان ما مطالعات مربوط به ادراک محیطی و جغرافیای رفتاری در چهار قلمرو اصلی صورت می گیرد: رفتار انسانی و معرفت فضایی،انسان-محیط و اندیشه اکولوژیک ،مطالعات تطبیقی فردی اجتماعی و فرهنگی، ادراک چشم انداز و تجربه. (شکوئی،۱۴۰:۱۳۷۸). پکیون یکی از صاحب نظران جغرافیای ادراکی رفتاری اظهار می دارد که انسانها در ادراک محیط خود بیشترذهنی  (فاعلانه )هستند تا عینی (مفعولانه )به این ترتیب انسانها در محیط عمدا بر اساس اعتقادات شان عمل می کنند تا براساس اطلاعاتی که عمدتا عینی اند .(بهفروز، ۳۴:۱۳۷۴ ).دیوید لاونتال از نمایندگان مکتب جغرافیای رفتاری ،عقیده دارد که هر فردی ،شخصا مجموعه ای از شناخت و ارزشهای محیطی را دارا می باشد که جغرافیای شخصی او محسوب می شود بدینسان که هر یک ازما با تصویر ذهنی خاص خود ،دارای جهان های منحصر به فردی می باشیم که از اگاهیها ،تجربیات پایگاه های اجتماعی-اقتصادی ما شکل می گیرد ( شکوئی، ۱۱۵:۱۳۷۸ ).

 

نمودار۲- ۳مدل صافی از جهان واقعی و ادراکی راپوپورت

منبع :شکویی ،۱۳۸۷: ۱۱۹

 

داونز واستی از محققین مکتب جغرافیای رفتاری می گویند :ادراک محیطی در ذهن ما ،در شکل تصویر های ذهنی محیطی ویا نقشه های شناختی ذخیره می شود . این نقشه ها در زندگی کارکردهای دو گانه ای دارند :۱- مسائل مکانی-فضایی را حل می کند ۲-رفتار محیطی را هدایت می کنند گفتنی است که کنش متقابل میان ادراک ورفتار فضایی را ارزشها ی افراد کنترل می کنند .(شکوئی،۱۲۸:۱۳۷۸). ویلیام کرک در مطالعات جغرافیایی، به ارزشها ،واقیعتها ،کارکرد ها ،عملکرد ها ،فرایند ها ،و پراکندگی ها اعتبار علمی قایل می شود .چنین نگرشی ،مارا با تجربیات ذهنی مردم و قرار دادن نقش مردم در داخل محیط فیزیکی، جغرافیایی و اجتماعی اشنا می سازد .در واقع ویلیام کرک به مطالعه ان چنان محیطی می پردازد که دران جغرافیدانان به مفهومی کردن – اندیشه ای کردن روابط میان جهان های درونی و بیرونی می پردازد. (همان ،۱۳۳).گالج وبراون در سال۱۹۷۲ پنج حوزه مطالعاتی را درجغرافیا مطرح کردند که یکی از آنها تحقیق درباره ادراک ،تاکید بر ادراک حوادث طبیعی ،شکل گیری صورت ذهنی و نقشه های ذهنی بود .گالج،وسایل ارتباط جمعی را مهمترین منبع اطلاعات و تجربه می شناسد ومعرفت محیطی را در مطالعه اطلاعات ذهنی ،تصویر های ذهنی تاثرات و باور ها جستجو می کند بدانسان که مردم از محیط در یافت می کنند .(همان ،۱۳۸).

نمودار۲- ۴ بعد فرهنگی ادراک و احساس انسانی دی ژان

منبع:شکویی،۱۳۸۷: ۱۱۹

 

کورت کافکا در اثر خود فصل مشترکی میان محیط جغرافیایی که شامل عینیت های طبیعی و انسانی محیط می باشد و محیط رفتاری که دارای عینیت های طبیعی و انسانی ادراکی است بدست می دهد .و این فصل مشترک ،رفتار واقعی رادر داخل ارگانیسم (سازواره )مشخص ،نظام می بخشد .که در نمودار بعد فرهنگی ادراک و احساس انسانی نشان داده شده است .(همان ،۱۱۹).رفتار گرایان ،غالبا تاثیرات سه محیط را در رفتار و فعالیت های انسانی مورد مطالعه قرار می دهند که شامل ۱-محیط پدیداری شامل شهر، محله،دانشگاه و ….۲-محیط شخصی که شامل جغرافیای شخصی افراد (نقشه ذهنی )،نظام اعتقادی ،نگرش ،پایگاه اجتماعی ،اقتصادی و …۳-محیط زمینه ساز که شامل چرخه زندگی بر اساس سن وپایگاه خانوادگی و همچنین سطح زندگی که شاخص ثروت ،محیط زندگی و شیوه ی زندگی…) را شامل می شود .(پور احمد،۱۳۸۹: ۱۸۳).تفاوت  میان محیط جغرافیایی و محیط عملکردی ،در این است که محیط جغرافیایی برای همه ی انسانها یکسان است در حالی که محیط عملکردی از فردی به فرد دیگر ،از ملتی به ملت دیگر ،از قومی به قوم دیگر واز طبقه ای به طبقه ی دیگر تفاوت پیدا می کند . نوع محیطی که در جغرافیای انسانی مطالعه می شود همانا عملکردی است.

 

 

نمودار۲- ۵ ادراک محیطی در جغرافیای رفتاری

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

منبع :شکویی،۱۳۷۸: ۱۱۲

 

محیط ادراکی داخل محیط عملکردی قرار می گیرد و آن بخشی  است که انسان به آگاهی می رسد.این اگاهی ممکن است در زمان حال حاصل شود و یا مربوط به تجربیات گذشته باشد . بین محیط واقعی ومحیط ادراکی ،همواره تفاوتهایی دیده می شود .محیط ادراکی ،عبارت است  از تصویر ذهنی شخص ازمحیط پدیداری است .این تصویر ذهنی ،از صافی گذاراندن اطلاعات از طریق تجربیات یا اگاهی از محیط پدیداری شکل می گیرد.محیط ادراکی، بخشی ازمحیط واقعی و نه همه محیط واقعی را نشان می دهد .محیط واقعی از طریق صافی فرهنگی،ساختارنگرشها ،تجربیات گذشته و تکنیک ها ،قابل مشاهده است .فرهنگ های مختلف دارای ادراکات مختلف محیطی می باشند . روشن است که در همه فرهنگ ها ،ادراکات محیطی ،در تصمیم گیریهای شخصی ،نقش اساسی دارد (شکوئی،۱۲۵:۱۳۷۸).

[۱] -Environment

[۲] -Environ

[۳] Egon Bruoncwik

[۴] Berlyene

[۵] -Bronfenbernner

[۶] Bernner

[۷] Gibson

[۸] Vidal de la Blache

[۹]John Wright

[۱۰] Pacion

[۱۱] David Lowenthal

[۱۲] Downs&Eseti

[۱۳] Willam Kirk

تجارت آزاد

جارت آزاد مدل تجاری است که در ان کالاها و خدمات بدون محدودیت‌های دولتی بین و یا درون کشورها انتقال می‌یابد. این محدودیت‌ها شامل مالیات و تعرفه است. تفاوت تجارت ازاد با دیگر روش‌های تجارتی این است که تخصیص کالا در میان کشورهای تجاری بر اساس قیمت‌های مصنوع صورت می‌گیرد که ممکن بازتاب واقعی عرضه و تقاضا باشند. موافقتنامهٔ تجارت ازاد یکی از عناصر کلیدی مناطق تجارت ازاد است. بازار آزاد همان اقتصاد آزاد است که درآن خریداران و فروشندگان بدون هیچ قید و شرطی از لحاظ قیمت و مقدار باهم معامله می‌کنند و هیچگونه اجباری در خرید و فروش نیست. دولت افراد را آزاد گذاشته و تولیدکنندگان به خواست و رضایت خود به تولید می‌پردازند، و دولت هیچگونه مداخله‌ای برای تعین قیمت و مقدار محصول تولیدی نمی‌کند. بازار آزاد یکی از اساس‌های مکتب کلاسیک یا لیبرالیزم در اقتصاد است که آدام اسمیت و دیوید ریکاردو از جمله پایه‌گذاران آن به شمار می‌روند

در گذشته بازرگانی میان ملل مختلف بر اساس سیاست موازنه اقتصادی انجام می‌شده است. دیوید ریکاردو و آدام اسمیت از جمله نخستین اقتصاددانان مخالف سیاست موازنه بازرگانی بودند. به عنوان مثال آدام اسمیت بر این اعتقاد بود که تجارت آزاد دلیل شکوفایی تمدن‌هایی نظیر مصر باستان بود. بسیاری از لیبرالها در بریتانیا، به ویژه در سده ۱۹ و اوایل سده ۲۰ (به عنوان مثال، جان استوارت میل) و همچنین در قرن بیستم در ایالات متحده (به عنوان مثال کوردل هال)، بر این باور بودند که تجارت آزاد مروج صلح است. رفته‌رفته و با توجه به این اعتقادات، کشورها به سوی الگوی تجارت آزاد حرکت کردند.

ارزش تجارت آزاد ابتدا توسط آدام اسمیت مشاهده شد و او اولین کسی بود که به این نظریه پرداخت. او اظهار داشت:

 

شعار هر نان‌آور دوراندیشی این است که هرگز سعی نکن چیزی را که هزینه ساخت آن در خانه از هزینه خرید آن بیشتر است در خانه تولید کنی… اگر یک کشور خارجی بتواند کالایی را ارزان‌تر از آنچه خودمان می‌توانیم تولید کنیم به ما عرضه کند، بهتر است آن کالا را وارد کرده و بر تولید کالاهایی که در آنها مزیت داریم، متمرکز شویم.

 

اکثر افراد این استدلال را می‌پذیرند؛ اما آنها نگران این هستند که اگر یک کشور دیگر، مثلاً چین، بتواند همه چیز یا تقریباً همه چیز را ارزان‌تر از آنها تولید کند، چه اتفاقی روی خواهد داد. آیا در این صورت تجارت آزاد چین با آمریکا به بیکاری کارگران آمریکایی که خود را ناتوان از رقابت با نیروی کار ارزان‌تر چینی می‌بینند، منجر نخواهد شد؟ پاسخ این سوال منفی است. دیوید ریکاردو در سال ۱۸۱۰ دلیل این امر را به خوبی توضیح داد.

نسبت هزینه‌های تجارت آزاد در مقابل منافع و سود آن در بین دانشگاهیان مورد بحث است. همچنین صنایع داخلی اغلب از تجارت آزاد به دلیل کاهش سود خود و بیشتر شدن سهم کالاهای وارداتی با قیمت پایین مخالفت می‌کنند. به عنوان مثال اگر ایالات متحده آمریکا تعرفه شکر وارداتی خود را کاهش می‌داد، تولیدکنندگان شکر سود و هزینه کمتری نصیبشان می‌شد و مجبور می‌شدند قیمت خود را افزایش دهند. این در حالی است که مصرف‌کنندگان شکر در آمریکا خواهان خرید شکری با قیمت کمتری هستند. وجود تعرفه بالا در یک کشور به معنی عدم اطمینان به صنایع داخلی برای ورود به بازارهای جهانی است. چنین صنایعی همواره در مرحله طفولیت خود باقی می‌مانند و نیازی نمی‌بینند که سمت پژوهش ، بازاریابی و مشتری ‌مداری حرکت کنند.

بیشتر کشورهای دنیا هم اکنون عضو سازمان تجارت جهانی می‌باشند که هر کدام محدودیت‌های خاصی را اعمال می‌کنند اما تمامی تعرفه‌ها و موانع تجاری را بر طرف نکرده‌اند. همچنین بیشتر کشورها نیز عضو مناطق تجارت آزاد می‌باشند که تعرفه‌های پایین‌تری را در بین کشورهای عضو دارا می‌باشند. بیشتر کشورها خطوط هوایی خارجی را از انتقال کالا و مسافر در داخل کشور خود منع کرده‌اند.

تجارت آزاد داری ویژگی‌های زیر است:

 

• تجارت کالا بدون تعرفه و گمرک و یا دیگر موانع تجاری
• دسترسی آزاد به بازارها
• عدم وجود سیاست‌های منحرف کننده تجارت که به سود برخی از افراد و شرکت‌ها باشد.
• دسترسی آزاد به اطلاعات بازار
• جنبش آزاد کارگری در بین و داخل کشورها
• حرکت آزاد سرمایه در بین و داخل کشورها

 

انعقاد توافقنامه تجارت آزاد بین ایران و هر یک از کشورهای همسایه، می‌تواند منافع سیاسی و امنیتی محسوسی را نیز برای طرفین در پی داشته باشد و به این ترتیب به تحکیم تعامل برنده-برنده (win_win) و ارتقای تأمین منافع دوجانبه کمک کند. انعقاد پیمان «تجارت آزاد» بین ایران و کشورهای همسایه، می‌تواند گام مهمی در راستای شکل‌گیری اتحاد اقتصادی - سیاسی پایدار بین ایران و کشورهای همسایه تلقی شده و در عین حال پیش درآمدی برای ارتقای تدریجی توانایی رقابتی تولیدکنندگان مستقر در کشورهای طرف پیمان تجارت آزاد باشد

 

 

۲-۳ مزیت نسبی

اصل برتری نسبی میگوید کل تولید گروهی از افراد، یک اقتصاد، و یا گروهی از ملت‌ها زمانی بیشینه‌است که تولید هر کالا توسط فرد یا بنگاهی انجام شود که کمترین هزینه فرصت را دارد. اگرچه آدام اسمیت در کتاب ثروت ملل خود از برتری نسبی یاد کرده‌است ولی درآغاز سده نوزدهم دیوید ریکاردو اقتصادان بزرگ انگلیسی این اصل را گسترش داده.

با اندکی تامل در زندگی خود متوجه می‌شوید که هر روز برای فراهم کردن کالاها و خدماتی که از آن‌ ها لذت می‌برید به تعداد زیادی از افراد وابسته هستید که اکثر آن‌ ها را نمی‌شناسید. چنین وابستگی متقابلی از آنجا امکان پذیر است که افراد با یکدیگر مبادله می‌کنند. افرادی که تلاش می‌کنند تا برای شما کالا و خدمات تهیه کنند، نه از روز بخشش و دلسوزی چنین کاری انجام می‌دهند و نه دولت آن‌ ها را مجبور کرده‌است که چنین کاری انجام دهند. بلکه آن‌ ها برای شما و مصرف کنندگان دیگر کالا و خدمات فراهم می‌کنند تا چیزی در مقابل آن دریافت کنند.

امروزه در اکثر کشورهای دنیا، بسیاری از کالاها و خدمات مصرفی از خارج وارد می‌شوند، و بسیاری از کالاها و خدماتی که در داخل تولید می‌شوند به خارج صادر می‌شوند. مزیت نسبی وابستگی متقابل بین افراد، ملت‌ها و… را توضیح می‌دهند. همانگونه که خواهیم دید، منافع حاصل از مبادله، خواه کوتاه کردن موی سر در پیرایشگاه محلتان باشد و خواه خریدن پیراهنی باشد که در آن سر دنیا تولید شده باشد، بسیار به هم شبیه‌است.

تفاوت در هزینه فرصت افراد و مزیت نسبی منافع مبادله را به وجود می‌آورد. هنگامی که هر فرد به کاری که در آن مزیت نسبی دارد مشغول می‌شود، کل تولید در اقتصاد افزایش می‌یابد و این افزایش می‌تواند برای بهبود وضع همگی مورد استفاده قرار گیرد. به عبارت دیگر، تا زمانی که دو فرد هزینه فرصت متفاوتی دارند، هردو می‌توانند با کسب یک کالا در قیمتی پایین‌تر از هزینه فرصت خود، از مبادله منفعت ببرند اصل مزیت نشان می‌دهد که منافعی در تخصص گرایی و مبادله وجود دارد.

 

۲-۴ سازمان تجارت جهانی

سازمان تجارت جهانی (به انگلیسی: World Trade Organization) (به شکل مخفف: WTO) یک سازمان بین‌المللی است؛ که قوانین جهانی تجارت را تنظیم و اختلافات بین اعضا را حل و فصل می‌کند. اعضای سازمان تجارت جهانی کشورهایی هستند که موافقت‌نامه‌های (حدود ۳۰ موافقت‌نامه) این سازمان را امضا کرده‌اند. مقر سازمان تجارت جهانی در ژنو، سویس قرار دارد. تا ۲۶ جون ۲۰۱۴ ۱۶۰کشور عضو این سازمان شده‌اند.

اهدافی که سازمان تجارت جهانی برای خود تعریف کرده‌است بدین شرح می‌باشد:

• • ارتقای سطح زندگی
  • تامین اشتغال کامل در کشورهای عضو
  • توسعه تولید و تجارت و بهره‌وری بهینه از منابع جهانی
  • دستیابی به توسعه پایدار با بهره‌برداری بهینه از منابع
  • حفظ محیط زیست

• افزایش سهم کشورهای در حال توسعه و کمتر توسعه یافته از رشد تجارت بین‌المللی

این سازمان همچنین برای دستیابی به اهداف تعیین شده، اصولی را تدوین کرده‌است که کشورهای عضو می‌بایست به این اصول پایبند باشند و درصورت پایبند نبودن، مجازات‌هایی علیه این کشورها اعمال می‌شود. مهم‌ترین این اصول عبارت‌اند از:

 

• اصل عدم تبعیض و اصل دولت کامله الوداد (به معنی (MOST FAVORED NATION (MFN) CLAUSE): طبق این اصل، اگر کشوری امتیاز بازرگانی یا تعرفه‌ای را در مورد یکی از کشورهای عضو اعمال نماید، این امتیاز یا تعرفه می‌بایست در مورد تمام شرکای تجاری عضو سازمان تجارت جهانی تعمیم یابد. البته این اصل یک استثنا نیز دارد که به همگرایی‌های اقتصادی مانند اتحادیه‌های گمرکی بین چند کشور مربوط می‌شود. این استثنا بدین معناست که سازمان تجارت جهانی، سایر پیمان‌های تجاری (مانند اتحادیه اروپا یا نفتا) را نیز به رسمیت می‌شناسد.

 

• استفاده از محدودیت‌های غیرتعرفه‌ای در تجارت همچون سهمیه‌بندی و صدور پروانه واردات ممنوع است و کشورها تنها با بهره گرفتن از وضع تعرفه‌های گمرکی مجازند از صنایع داخلی حمایت نمایند.

 

• پس از حذف موانع تجاری غیرتعرفه‌ای، کشورها می‌بایست تعرفه‌های گمرکی خود را تثبیت نمایند و به‌تدریج آن را کاهش دهند. البته این اصل نیز در مورد محصولات کشاورزی در کشورهایی که با مشکلات در پرداخت‌ها مواجه هستند، استثنا قایل شده‌است.

 

• برای کمک به رقابت محصولات تولیدی در کشورهای در حال توسعه، برقراری نظام تعرفه‌های ترجیحی با هدف اعطای امتیازات تجاری به بعضی از فراورده‌های این کشورها مجاز است.
• کشورها مجاز به انجام هرگونه اقدامی که جنبه فروش زیرقیمت تمام شده (DUMPING) داشته باشد، نیستند.

 

• لازم است کشورها در مورد کالاهای داخلی و وارداتی رفتار کاملاً یکسانی داشته باشند.

 

• انجام مشورت در مورد سیاست‌های بازرگانی با دیگر اعضا و حل وفصل اختلافات ناشی از روابط تجاری از طریق مذاکره

 

 

۲-۵ صادرات

صادرات غیرنفتی همواره از مهمترین مسایل موردنظر دست اندکاران و سیاستگزاران اقتصادی و بازرگانی جمهوری اسلامی ایران بوده و توجه خاص در برنامه های اول و دوم و سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی کشور را معطوف به خود داشته است.

لذا ایجاد تسهیلات درزمینه های صادرات موجب تحرک در مکانیزم تجارت خارجی و نقش مؤثر در رشد تولید ناخالص ملی خواهد داشت. گمرک ایران ضمن توجه به این مهم و به روز رساندن تشریفات گمرکی کالاهای صادراتی اقدام به اتخاذ شیوه های مناسب برای تسریع و تسهیل در صدور کالا و اختصاص برخی گمرکات کشور به امر صادرات نموده است.

بر اساس این گزارش،صادرات در لغت به معنای انتقال کالا یا ارسال و فرستادن کالا از جایی به جای دیگر چه در داخل کشور و یا از داخل به خارج کشور،‌ که در گمرک منظور از صادرات خروج کالا از قلمرو گمرکی کشور موردنظر است.

همچنین به هر شخص حقیقی و یا حقوقی که دارای کارت بازرگانی و یا مجوز وزارت بازرگانی بوده و اقدام به صدور کالا نماید صادرکننده اطلاق میشود.

صادرات از نظر خروج کالا از کشور به دو دسته صادرات قطعی وصادرات موقت تقسیم می شود.

لازم به ذکر است که صادرات قطعی عبارتست از ارسال کالا به خارج از قلمرو گمرکی کشور به منظور فروش یا مصرف در کشورهای خارجی ،‌صادرات قطعی از پرداخت حقوق گمرکی و سود بازرگانی و عوارض و مالیات معاف می باشد ولیکن مشمول هزینه های گمرکی است.

نظریه برتری نسبی در طول ربع اول قرن ۱۹م در نوشته‌های اقتصاددانان کلاسیک حقیقت پیدا کرد. مادامیکه دیوید ریکاردو بیش‌ترین نظر را با پیشرفت نظریه داشت (در فصل اساسش از اقتصاد سیاسی، ۱۸۱۷،) بامس میلز و رابرت تورین نظرات مشابه را ارائه کردند. نظریه بیان می‌کند که همه طرفین در یک محیط حرفه نامحدود سود را به حد اعلی می‌رسانند حتی اگر مزیتهای مطلق تولید بین طرفین وجود داشته باشد. در مقابل سیاست بازرگانی، اول بدنه قاعده‌دار وفادار به تجارت بین‌المللی، در طول قرون ۱۷ام و ۱۸ام در اروپا پدیدارشد. مادامیکه نگاه‌های بسیار از این مکتب فکری به سطح متفاوت می‌آیند، معمولاً یک هدف کلیدی حرفه یک تراز تجاری مثبت را قرار بود ترویج بدهد، با مراجعه‌به زمانی که ارزش کالای داخلی صادر شده از ارزش کالای خارجی وارد شده جلو می‌زند و به نوبت میزان مساعد یک تعادل تجاری مازاد به وجود می‌آورد. طرفداران سیاست بازرگانی سیاست حکومتی را پشتیبانی کردند که جریان تجارت را ترتیب بدهد که با عقایدشان مستقیماً مطابقت کند. آنها یک دستور کار شدیداً طرفدار سیستم مداخله دولت در امور اقتصادی را جستجو کردند، با بهره گرفتن از مالیاتهای حرفه که تعادل تجاری یا ترکیب کالا را به نفع کشور مبدا درست می‌کند.

برای اینکه تولیدات ملی هر کشور، بتواند در عرصه های بین المللی با کالا های سایر کشورها رقابت کند لازم است در زمینه ارتقای کیفیت کالاها، بسته بندی مناسب، کاهش قیمت تمام شده در مقایسه با کالاهای مشابه در بازارهای جهانی و بازاریابی کشور-کالایی اقدامات مهمی صورت گیرد. حذف حقوق و عوارض گمرکی و سود بازرگانی مواد اولیه و واسطه ای وارداتی مورد استفاده در تولید کالاهای صادراتی، معافیت پرداخت عوارض و مالیات برای کالاهای صادراتی و معافیت از اخذ گواهی های مختلف برای صادرات، اقداماتی در جهت کاهش قیمت تمام شده، خلق مزیت نسبی، کاهش تشریفات اداری و تقویت انگیزه ها برای جهش صادرات غیرنفتی از جمله فعالیت هایی است که علاوه بر افزایش سهم ایران در تجارت جهانی، زمینه های رقابت در بازارهای جهانی را فراهم خواهد کرد.

اهمیت و مزیت صادرات

مزیتهای صادرات مالکیت شرکت‌ها دارایی‌های ویژه، تجربه بین‌المللی و توانایی برای تولید محصولات کم‌خرج و یا متفاوت در روابط زنجیره‌ای که ارزش آن را توسعه می‌دهد. مزیتهای یک بازار محلی مخصوص یک ترکیب ظرفیت بازار و خطر سرمایه‌گذاری است. مزیتهای بین‌المللی کردن سودها از حفظ صلاحیت کمپانی و بندکشی آن از میان زنجیره ارزش است به جای به دست آوردن جواز/ منابع بیرونی یا فروش آن. در رابطه با نمونه اقتباس‌شده، کمپانی‌ها که سطوح پایین مزیتهای مالکیت را دارند یا به بازارهای خارجی داخل نمی‌شوند. اگر کمپانی و محصولاتش مجهز به مزیت مالکیت و مزیت ساخت هستند، آنها از میان وضعیت‌های کم خطر از قبیل صادرکننده داخل می‌شوند. صادرکننده سطح زیرین سرمایه‌گذاری مورد نیاز به جای حالات دیگر توسعه بین‌المللی عمدتاً، از قبیل FDI می‌باشد. همچنانکه شما امکان دارد انتظار داشته باشید، خطر پایین‌تر کالای صادره به جای نمونه با بازده پایین‌تر روی دیگر حالات فروش بین‌المللی منتج می‌شود. به عبارت دیگر، بازگشت معمولی روی فروشهای صادراتی خطر بزرگ ندارد اما همینطور ممکن است داشته باشد. اجازه دادن به مدیران صادرکننده که عمل و نظارت را برای آنها فراهم می‌کند اما نه انتخاب را که کنترل این اندازه بازار را تمرین کند. یک صادرکننده معمولاً در آخرین نقطه دور از مصرف‌کننده اقامت دارد و اغلب واسطه‌های مختلف را نیاز دارد که فعالیتهای بازار را اداره نمایند.

شاید دلیل توجه روزافزون به صادرات را بتوان در واژه تراز پرداخت ها جستجو کرد چون اکثر کشورها به نحوی کسری تراز پرداخت ها را چه به صورت واقعی و چه در قالب یک پیش بینی صرف تجربه نموده اند، امروزه این امر به صورت یک قانون درآمده است که افزایش صادرات یک کشور می تواند به نحو چشمگیری منجر به کاهش بسیاری از کشورهای توسعه صادراتی یا بین المللی شدن تنها راه بقا و رشد باشد (نهاوندیان، ۱۳۸۰) .

دلیل عمده دیگر در زمینه افزایش تمایل به سمت صادرات شاید تغییر در اقتصاد جهان باشد. این تغییر که مشخصه های آن گسترش تکنولوژی جدید در تمام جهان، کاهش موانع تجاری، شکل گیری موافقتنامه های تجاری چندجانبه میان کشورهای جهان( مثل نفتا، گات و…) مقررات زدایی بازار مالی ونزدیک شدن ذائقه مشتریان به هم و در کل جهانی شدن اقتصاد است، می تواند انگیزه مهمی را در جهت ایجاد تمایل به سمت صادرات به وجود آورد (دنا و مایر ۲۰۰۰).

دراکر معتقد است که امروزه در هر کشور و در هر کسب و کاری، به خصوص کسب و کارهای بزرگ، آنهایی که می خواهند خوب عمل کنند باید بپذیرندکه در حال حاضر اقتصاد جهانی حرف اول را می زند و سیاست های اقتصاد داخلی تنها در صورتی می تواند موفق شود که خود را قدرتمند نماید و یا حداقل کار می کند که به موفقیت رقابت بین المللی کشورشان لطمه ای وارد نسازد  (دنا و مایر ۲۰۰۰).

ظهور یک جهان بدون مرز که باعث سهولت در جریان آزاد اطلاعات و منابع می گردد همانند شمشیری دولبه است که باعث ظهور فرصت ها و هم ایجاد تهدیدات بسیاری می شود. برای موفقیت در چنین جریانی و برای بهره برداری از فرصت ها و احتراز از تهدیدات لازم است که کشورها توانمندی خود را شناسایی نموده و ضعف های خود را پوشش دهند. در این زمینه شناسایی مزیت نسبی کشورها از اهمیت زیادی برخوردار است. در سراسر دنیا بسیاری از کشورها مانند برزیل از منابع طبیعی  فراوانی بهره مندند. در حالی که برخی دیگر مانند مکزیک می توانند نیروی کار ارزان قیمت ارائه نمایند. برخی مانند ژاپن برای تحصیلات و آموزش تعهد بسیار زیادی دارند در حالی که برخی دیگر مانند ایالات متحده دارای نوآوری و کارآفرینی می باشند. کشورها در نوع فعالیتی که می توانند انجام دهند ( آنچه که می توانند عرضه کنند) متفاوتند و شرکت ها هم به صورتی فزاینده عملیات زنجیره ارزشی خود را در بخش هایی از دنیا متمرکز می نمایند که بتوانند از نعمت های مختلف موجود در آن کشورها بهره مند گردند. پورتر بیان می کند که برخی از کشورها نسبت به بقیه از وجود درصد بیشتری از شرکت ها موفق و در خاک خود بهره مندند.

 

۲-۶ عملکرد صادراتی

دولتها علاقه مند کمک به شرکتها جهت افزایش صادرات هستند و با افزایش صادرات و تأثیرات مثبتی که بر روی اقتصاد ملی می گذارد، توجه بسیاری از پژوهش گران به این مقوله معطوف شده است، شاید دلیل توجه روزافزون به صادرات را بتوان در واژه تراز پرداخت ها جستجو کرد چون اکثر کشورها به نحوی کسری تراز پرداخت ها را چه به صورت واقعی و چه در قابل یک پیش بینی صرف تجربه نموده اند، امروزه این امر به صورت یک قانون درآمده است که افزایش صادرات یک کشور می تواند به نحو چشمگیری منجر به کاهش بسیاری از کشورهای توسعه صادراتی یا بین المللی شدن تنها راه بقا و رشد باشد (نهاوندیان، ۱۳۸۰).

به طور کلی مزایای شرکتی که فروش برون مرزی دارد به شرح زیر است : (آلن[۳]، ۵، ۱۳۸۰-۳)

۱) سود و درآمد بیشتری به دست می آورد.

۲) امکان دستیابی به تولید بیشتر و در نتیجه هزینه کمتر را فراهم می آورد و به شرکت امکان می دهد  رقابتی تر عمل کند.

۳) شرکت را قادر می سازد در بازارهای گوناگون، با کیفیت مختلف، امکانات مختلف، عمل نموده و یا مبادرت به فروش محصولات خود بنماید، چنین تنوعی، صادرکننده راقادر می سازد تا در هریک از بازارها هر گونه کاهشی را با افزایش فروش در بازار دیگر جبران نماید، این امر شرکت را در وضعیت مستحکم تری در بازار قرار می دهد و آن را با خطر ورشکستگی کمتری مواجه می نماید. در نتیجه شرکت بهتر می تواند در هریک از بازارها با رقبا مواجه گردد.

۴) مقام مقایسه با تولیدکنندگان فعال در یک بازار، شرکت صادراتی، بازار گسترده تری دارد. این شرکت گروه مدیریت متخصص را در تمام سطوح جذب می نماید و محیطی رقابتی ایجاد می نماید و غالباً حقوق بالاتری نیز می پردازد.

۵) ایجاد درآمدی قابل توجه که به نوبه خود ارزش بالایی به وجود آورده، پول کشور را با ورود ارز به داخل با ثبات نموده و ایجاد کار نماید.

۶)هر قدر شرکتی کالای بیشتری به بازار های برون مرزی صادر نماید هزینه تولید آن کمتر می شود و به نوبه خود نیاز به تخصیص منابع مالی و انسانی بیشتری دارد که کار پژوهش و توسعه را انجام دهند. این امر بدان منظور تحقق می پذیرد که زمینه ای گسترده تر ایجاد گردد، زیرا شرکت ها رقابتی تر شده و دامنه نفوذ، فروش و بازاریابی خود را بر تکنولوژی  و قیمت رقابتی مبتنی می سازند.

۷) شرکت توسعه یافته صادراتی با داشتن سهم بازار عمده، به سمت تخصص رو خواهند آورد. آمار نشان می دهد که در حال حاضر کشورهای بزرگ، بیشتر درگیر صادرات هستند و شرکت های کوچک تر تمایل کمتری را برای انجام کسب و کار در خارج از مرزهایشان از خود نشان می دهند. پژوهش های انجام گرفته بر روی شرکت های کوچک و متوسط بیانگر این امر است که این شرکت ها قابلیت و پتانسیل صادرات را دارند و می توان با ایجاد انگیزه و رفتار و تلاش هایی در زمینه تشویق صادرات در شرکت های غیر صادراتی، آن ها را ترغیب به فعالیت در امر صادرات نمود. طی سه دهه قبل تعداد برنامه های تشویقی صادرات در شرکت های کوچک و متوسط افزایش چشمگیری در کلیه سطوح، چه محلی و چه ملّی داشته است ولی با توجه به این فعالیت ها و کمبود بودجه در این زمینه   نتایج ضعیفی به دست آمده است و این گونه شرکت ها آنچنان تشویق به انجام صادرات نشده اند. در کل هنوز قابلیت صادرات در شرکت ها از اهمیت زیادی برخوردار است تا مشخص شود چه عواملی منجر به تشویق این شرکت ها برای صادرات می شود. تأثیرات عوامل سازمانی و غیرسازمانی بر روی موفقیت این شرکت ها چگونه است، و این که چه عواملی باعث می شوند که یک شرکت به طور موفقیت آمیزی به بازارهای صادراتی خود ارائه داده و در صورت امکان آن ها را توسعه دهد.

عملکرد صادراتی اساس تصمیم گیری در تجارت بین الملل قلمداد می شود هرچند که پژوهش گران در تعریف عملیاتی و مفهومی آن اتفاق نظر ندارند (شوهام[۴]، ۱۹۹۸) . این اختلاف نظر خود باعث به وجود آمدن نتایج مغایر و متفاوت شده است (والترز و سامی[۵] ۱۹۹۰) . یکی از مهم ترین دلایل این مغایرت در نتایج را می توان نبود معیاری یکسان در ارزیابی این متغیر دانست (ماتیسن و پاولز[۶] ۱۹۹۶، زو و دیگران ، ۱۹۹۸) .

کادگان و همکاران در سال ۲۰۰۱ به فاکتور های اساسی رفتار صادراتی مبتنی بر بازار اشاره کردند. به همین منظور آنها مدلی را برای عناصر کلیدی فعالیت های بازاریابی صادراتی مبتنی بر بازار ارائه دادند و آن را با بهره گرفتن از اطلاعات پیمایشی کسب شده از فنلاند و نیوزیلند آزمون کردند. در این زمینه نتایج مطالعات فراوانی نشان داده است شرکتهایی که رفتار بازاریابی آنها با توجه به کارکردهای صادراتی بوده ، بسیار موفق تر می باشند تا کسانی که به رفتارهای صادراتی کمتر توجه می کنند. نتایج نشان داده است که چندین عامل برای کارکرد شرکتهای صادراتی منحصر به فرد می باشند و نقش کلیدی در رفتار مبتنی بر بازار صادراتی ایفا می کنند (شم آبادی و خداداد حسینی ، ۱۳۸۴) .

کاووسگیل وزو (۱۹۹۴) عملکرد صادراتی را میزان رسیدن شرکت به اهداف خود در صادرات محصولات در بازارهای خارجی تعریف می کنند. ملاحظات اقتصادی(سود، فروش، هزینه ها و…) و استراتژیک (توسعه ی بازار، افزایش در سهم بازار و …) از طریق برنامه ریزی و اجرای استراتژی های بازاریابی نقاط اصلی و مهم می باشند. اغلب پژوهش گران بر این باور هستند که عملکرد صادراتی چند بعدی است و از روش های مختلف می توان آن را عملیاتی و مفهومی ساخت (رز و شوهام ، ۲۰۰۲، سوزا ، ۲۰۰۴) . عملکرد صادراتی باید شامل رضایت مدیریتی باشد زیرا رضایت مدیریتی خود معیاری است برای سنجش انتظارات سازمان که استراتژی های آینده ی سازمان را تحت تاثیر قرار می دهد (شوهام ۱۹۹۹) . به طور ویژه، یک روش که بسیار هم مورد توجه قرار می گیرد، جمع رضایت با معیارهای متفاوت عملکرد در یک معیار واحد عملکرد صادراتی می باشد. رضایت را به عنوان یک متغیر روانشناسی مرکب تعریف می کنند که اثربخشی برنامه ی بازاریابی را بر حسب عملکرد ارزیابی می کند (لاگس و مونتگومری[۷] ، ۲۰۰۴) . شوهام در سال ۱۹۹۶ عملکرد در صادرات را نتیجه عمل شرکت ها در بازارصادرات می داند. اگرچه ، ادبیات نیز به چنین نکته ای اشاره می کتد اما هنوز چارچوبی عملیاتی و مفهومی برای آن وجود ندارد. سوسا در سال ۲۰۰۴، ۵۰ بعد برای شاخص عملکرد در صادرات بر می شمارد که به دو دسته شاخص های ذهنی و عینی تقسیم می شوند. همچنین، لئونیدو  و همکاران در سال ۲۰۰۲ شاخص های زیر را شاخص های عملکرد در صادرات می دانستند : سهم صادرات از فروش یا حجم صادرات، رشد فروش صادرات، سطح سود صادرات، سهم بازار و میزان سود حاصل از صادرات .

 

۲-۶-۱ معیارهای سنجش عملکرد صادراتی

این معیارها عبارتند از مقیاس هایی که عملکرد صادرات بر اساس آن ها سنجیده می شود: پژوهش گران تقسیم بندی های زیادی را از این معیارها ارائه می نمایند، مثلاً شوهام[۸] و روز[۹](۲۰۰۲) آن ها را به ۵ معیار تقسیم بندی می نمایند و آن ها را  فروش های صادرات، سودهای صادرات، رشد فروش های صادرات و رشد سودهای صادرات معرفی می نمایند  و آن ها را به ۱۲ معیار بسط می دهند و معیارهایی را چون بازگشت سرمایه، رضایت از صادرات، سهم بازار صادرات و… در آن ها می گنجانند ولی در کل در زمینه اندازه گیری عملکرد صادراتی و روش های انجام آن توافق نظر جامعی وجود ندارد و چون پژوهش گران مختلف بنابر نیازهای مطالعاتی خود آن ها را به صورت های مختلفی معرفی می نمایند این خود در زمینه مطالعات در زمینه عملکرد صادراتی مشکلاتی را به وجود می آورد. حتی با وجود مشخص بودن معیارهای اندازه گیری عملکرد صادراتی اندازه گیری آن از پیچیدگی زیاد برخوردار است

با وجود مشکلات و ابهامات می توان تمام معیارهای اندازه گیری عملکرد صادراتی را در هفت گروه طبقه بندی کرد و این هفت گروه را در ۳ طبقه کلی قرار داد که عبارتند از :

اول) معیارهای مالی

دوم) معیارهای غیر مالی

سوم) معیارهای مرکب

 

اول) معیارهای مالی

این معیارها نشان دهنده مقیاس های مالی اندازه گیری عملکرد هستند و عمدتاً از صورت های مالی شرکت استخراج می گردند. این معیارها خود شامل بخش های زیر است :

1. معیارهای فروش

گروه معیارهای فروش دربرگیرنده معیارهای مطلقی چون حجم فروش های صادرات، شدت صادرات(نسبت صادرات،کل فروش های شرکت)می گردد.

2. معیارهای سود

این گروه دربرگیرنده معیارهای مطلق سودآوری کلی صادرات و معیارهای نسبی مانند سود صادرات تقسیم برکل سود یا سود بازار داخلی می باشد.

3. معیارهای رشد

خصوصیت معیارهای فروش و سود ایستایی آنهاست ولی معیارهای رشد به تغییرات در فروش یا سودهای حاصل از صادرات در یک دوره زمانی خاص مربوط می گردد.

دوم) معیارهای غیرمالی

در مقایسه با معیارهای مالی که می توان آن ها را به صورت عینی اندازه گیری کرد، معیارهای غیرمالی بیشتر  ذهنی  می باشند، این طبقه از سه معیار موفقیت ادراک شده، رضایت و دستیابی به هدف، تشکیل شده است.

1. معیارهای موفقیت : گروه معیارهای موفقیت شامل معیارهایی چون اعتقاد مدیریت در مورد اینکه انجام صادرات منجر به سودآوری و شهرت بیشتر شرکت می گردد، می شود.
2. معیارهای رضایت : این معیارها به رضایت کلی مدیر از عملکرد صادراتی شرکت حاصل می گردد.
3. معیارهای دستیابی به هدف : این معیارها به ارزیابی عملکرد در مقایسه با اهداف بر می گردد.

سوم) معیارهای مرکب

این معیارها بر پایه نمره کلی انواع متنوعی از معیارهای عملکرد بنا شده اند: از بین دسته بندی های بالا شاید معیارهای فروش و سود و معیارهای مرکب بیشترین استفاده را در پژوهش های مربوط به عملکرد صادراتی به خود اختصاص داده باشند (سیمونا[۱۰] و همکاران ۱۹۹۸)

[۱] Dena & Myers

[۲] Dena & Myers

[۳] Allen

[۴] Shoham

[۵] Walterz & saami

[۶] Matisen & Paules

[۷] Lugs & Montgomery

[۸] Shoham