چکیده:

بحث درباره پدیده فقر، شناخت عوامل و راه مبارزه با آن از زمان‌های دور موردتوجه مکاتب، صاحب‌نظران و تا حدودی حکومت‌ها بوده است. شاید به‌ندرت بتوان مسئله‌ای مانند آن یافت که در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی یک جامعه دخالت داشته باشد. در بین ائمه معصومین (ع) تنها برای وجود مبارک امیرالمؤمنین (ع) امکان حاکمیت حکومت اسلامی فراهم شد و مبارزه با فقر یکی از برنامه‌های اصلی ایشان در مدت حکومتشان بود. حضرت (ع)پس از پنج سال ‌مبارزه با فقر در نهایت، وضعیت معیشتی مردم کوفه را این‌گونه بیان کردند: ما أَصْبَحَ بِالْکوفَةِ أَحَدٌ إِلَّا نَاعِماً إِنَّ أَدْنَاهُمْ مَنْزِلَةً لَیأْکلُ الْبُرَّ وَ یجْلِسُ فِی الظِّلِّ وَ یشْرَبُ مِنْ مَاءِ الْفُرَات ‌«تمام مردم کوفه دارای زندگی مرفهی هستند، حتی پایین‌ترین افراد نان گندم می‌خورند و خانه و سرپناهی دارند و از آب آشامیدنی گوارایی (آب فرات) می‌آشامند.» (ابن شهر آشوب، 1379 ق، ج 2، ص 99). و این به معنای ریشه‌کن کردن فقر و رساندن جامعه به رفاه عمومی است حال سؤال این است که امیرالمؤمنین (ع) در مدت حکومتشان چه راه‌کارهایی را به کار بسته و جامعه را به رفاه عمومی رساندند؟

روش تحقیق در این نوشتار «روش کتابخانه‌ای» و «تحلیل متن» است که با بهره‌گیری از کتب حدیثی و سیره عملی حضرت علی (ع) ابتدا پدیده فقر از دیدگاه ایشان شناسایی‌شده، در مرحله بعد راه‌کارهایی که حضرت (ع) در مدت حکومتشان برای مبارزه با فقر به کار بردند، از احادیث و سیره عملی ایشان استخراج شد و درنهایت راه‌کارهایی اجرایی جهت مبارزه با فقر جهت الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت بر اساس حکمت علوی پیشنهاد داده شد.

نتایج نشان می‌دهد که برای ریشه‌کن کردن فقر باید راه‌حل جامعی را در پیش گرفت و راه‌کارهایی با رویکردهای سه‌گانه توسعه و رونق تولید، آموزش و فرهنگ‌سازی، برقراری عدالت و توزیع عادلانه را در این راستا به کار بست.

 

کلیدواژه‌ها

فقر، فقرزدایی، رفاه عمومی، الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت

 

فهرست

مقدمه. 7

فصل اول: کلیات تحقیق.. 9

1-1- بیان مسأله و موضوع تحقیق. 10

1-2- اهداف تحقیق. 11

1-3- ضرورت و اهمیت موضوع تحقیق. 11

1-4- سؤالات تحقیق. 13

1-5- روش تحقیق. 13

1-6- پیشینه مطالعاتی تحقیق. 13

1-7- مشکلات و محدودیت‌های تحقیق. 18

فصل دوم: بررسی مفهوم فقر و انواع آن از دیدگاه اقتصاد اسلامی و سایر مکاتب اقتصادی.. 19

مقدمه. 20

2-1- تعریف فقر. 20

2-1-1- تعریف لغوی.. 20

2-1-2- تعریف اصطلاحی.. 22

2-1-2-1- مفهوم فقر در مکاتب اقتصادی.. 22

جدول 2-1- درصد افراد زیر خط فقر در سال 2010. 27

2-1-2-2- مفهوم فقر در اسلام. 28

2-2- انواع فقر. 31

2-2-1- انواع فقر در مکاتب اقتصادی.. 31

2-2-1-1- فقر مطلق و فقر نسبی.. 31

2-2-1-2- فقر دائمی و فقر موقتی.. 34

2-2-1-3- فقر موردی و فقر فراگیر. 34

2-2-1-4- فقر مادی و فقر معنوی (فرهنگی) 35

2-2-2- انواع فقر در اسلام. 35

2-2-2-1- فقر ذاتی.. 35

2-2-2-2- فقر واقعی و حقیقی.. 36

2-2-2-3- فقر دینی.. 37

2-2-2-4- فقر فرهنگی.. 38

2-2-2-5- فقر روحی و ذهنی.. 39

2-2-2-6- فقر انتخابی.. 41

2-2-2-7- فقر اقتصادی.. 42

2-3- جایگاه فقر در اسلام. 42

2-3-1- مذمت فقر اقتصادی در روایات.. 42

2-3-2- مدح فقر اقتصادی در روایات.. 44

2-3-3- حل تعارض بین روایات مدح و ذم فقر. 45

جمع‌بندی.. 48

فصل سوم: علل و پیامدهای فقر از دیدگاه امیرالمؤمنین (ع) 50

مقدمه. 51

3-1- علل به وجود آمدن فقر از دیدگاه حضرت (ع) 51

3-1-1- عموم مردم جامعه. 51

3-1-1-1- عدم شکرگزاری و عدم استفاده بهینه از منابع. 52

3-1-1-2- حرص مال و ترک قناعت.. 52

3-1-1-3- اسراف و ترک میانه‌روی.. 53

3-1-2- اغنیا 55

 

3-1-2-1- عدم پرداخت حقوق واجب الهی.. 55

3-1-2-2- ستمکاری، ظلم و تضییع حقوق. 56

3-1-3- مسئولین.. 57

3-1-3-1- مالکیت‌های کلان اراضی و تیول‌داری حاکمان. 57

3-1-3-2- بی‌عدالتی و بی‌تقوایی مسئولین.. 59

3-1-3-3- فقدان تخصّص و عدم استفاده بهینه از منابع. 65

3-1-3-4- سوء تدبیر و بی‌دقتی.. 67

3-1-3-5- بی‌اعتنایی به حال فقرا و شرکت ندادن مستضعفان تصمیم‌گیری‌ها 71

3-1-4- فقرا 73

3-1-4-1- تنبلی و سستی در کارها 73

3-1-4-2- سوء تدبیر و بی‌دقتی (در نحوه مصرف) 76

3-1-4-3- درخواست از غیر خدا 77

3-2- پیامدهای فقر از دیدگاه حضرت (ع) 80

3-2-1- ایجاد نقصان در دین و تمایل به کفر. 80

3-2-2- اندوه و نگرانی.. 82

3-2-3- ذلت و خواری.. 83

3-2-4- بلا و گرفتاری.. 85

3-2-5- ایجاد دشمنی و پرخاشگری در جامعه. 86

3-2-6- کاهش عقل. 87

جمع‌بندی.. 87

فصل چهارم: شیوه‌های مبارزه با فقر در  کلام و سیره عملی حضرت (ع) 90

مقدمه. 91

4-1- راه‌کارهای مبارزه با فقر در نظر اقتصاددانان و اندیشمندان غیر مسلمان. 91

4-2- راه‌کارهای مبارزه با فقر در کلام و سیره عملی امیرالمؤمنین (ع) 94

4-2-1- راه‌کارهای ساختاری و زیربنایی.. 95

4-2-1-1- اصلاحات در نظام تولید. 95

4-2-1-2- اصلاحات در نظام توزیع. 111

4-2-1-3- اصلاحات در نظام مصرف.. 115

4-2-1- راه‌کارهای موردی و روبنایی.. 125

4-2-2-1- دستگیری از نیازمندان از طریق واجبات و مستحبات مالی.. 125

4-2-2-2- برقراری عدالت و عدم تبعیض… 129

4-2-2-3- نقش الگویی حضرت (ع) در زندگی شخصی.. 134

جمع‌بندی.. 141

فصل پنجم: راه‌کارهای فقرزدایی در الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت بر اساس حکمت علوی.. 143

مقدمه. 144

5-1- بررسی وضعیت توزیع درآمد و فقر در ایران طی سال‌های اخیر. 144

5-1-1- ضریب جینی.. 145

5-1-2- نسبت پراکندگی (نابرابری) 146

5-1-3- سهم مصرف فقرا 147

5-1-4- شاخص‌های نابرابری خانوارهای کشور در طول 80 تا 91. 147

جدول 5-1- ضریب جینی و سهم هزینه ناخالص سرانه هر دهک در سال‌های 91- 1380 (دهک وزنی)  148

5-2- آسیب‌شناسی برنامه‌های فقرزدایی در برنامه‌های توسعه. 150

5-2-1- برنامه اول. 151

5-2-2- برنامه دوم. 153

5-2-3- برنامه سوم. 154

5-2-4- برنامه چهارم. 156

5-3- الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت در کلام مقام معظم رهبری (دام ظله) 160

5-3-1- هدف از تدوین الگوی پیشرفت.. 160

5-3-2- تعریف الگو. 160

5-3-3- مفهوم الگوی پیشرفت.. 160

5-3-4- جایگاه الگوی پیشرفت.. 161

5-3-5- زمان تدوین الگوی پیشرفت.. 162

5-3-6- مجریان تدوین الگوی پیشرفت.. 162

5-4- راه‌کارهای مبارزه با فقر جهت الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت بر اساس حکمت علوی (راه‌حل جامع فقرزدایی)  162

5-4-1- راه‌کارهایی با رویکرد توسعه و رونق بخشی به تولید. 165

5-4-1-1- اشتغال‌زایی و جلوگیری از بیکاری.. 165

5-4-1-2- حمایت از کشاورزی.. 166

5-4-1-3- گسترش تجارت.. 168

5-4-2- راه‌کارهایی با رویکرد فرهنگ‌سازی و آموزش… 171

5-4-2-1- احیای مساجد. 173

5-4-2-2- استفاده از رسانه‌های جمعی.. 179

5-4-2-3- بازبینی مفاد درسی و برگزاری دوره‌های آموزشی.. 180

5-4-3- راه‌کارهایی با رویکرد توزیع عادلانه و برقراری عدالت.. 181

5-4-3-1- توازن اقتصادی و توزیع عادلانه. 182

5-4-3-2- نقش دولت در برقراری عدالت و رفع بی‌عدالتی.. 202

جمع‌بندی.. 205

فصل ششم: جمع‌بندی و نتیجه‌گیری.. 207

6-1- نگاهی كلی به این تحقیق: روند و خلاصه فصول قبل. 208

6-1-1- بررسی مفهوم فقر و انواع آن (فصل دوم) 208

6-1-3- علل فقر، پیامدها و راه‌کارهای مبارزه آن از دیدگاه امیرالمؤمنین (ع) (فصل سوم و چهارم) 210

6-1-3- نتایج (فصل پنجم) 211

6-2- پیشنهادات.. 212

منابع و مآخذ. 214

 

فهرست نمودارها و جداول

نمودار 2-2 – خلاصه فصل 2. 49

نمودار 3-1 – خلاصه فصل 3. 89

نمودار 4-1 – خلاصه فصل 4. 142

جدول 5-1- ضریب جینی و سهم هزینه ناخالص سرانه هر دهک در سال‌های 91- 1380 (دهک وزنی)  148

نمودار 5- 1- ضریب جینی کل کشور 91-1380. 149

نمودار شماره 5-2- سهم ده درصد ثروتمندترین به ده درصد فقیرترین.. 150

نمودار 5-3 –  رویکردهای راه‌کارهای امیرالمؤمنین (ع) 164

نمودار 5-3 – خلاصه فصل 5. 206

مقدمه

فقر[1]، یکی از گسترده‌ترین مشکلات جوامع انسانی است و عمری به درازای زندگی بشر دارد. از زمانی که بشر، پا به عرصه گیتی نهاده است، خویش را با این پدیده فراگیر، روبه‌رو دیده است. فقر در اشکال مختلف و به درجات متفاوت، در همه جوامع انسانی یافت می‌شود و در جوامع توسعه یافته، از دامنه گسترده‌تری برخوردار است. از سوی دیگر، وجود فقر- خصوصاً اگر گستردگی زیادی نیز داشته باشد- غالباً زمینه‌ساز بروز انحرافات اجتماعی و بستر مناسبی برای وقوع جرم و جنایت است.

مورد استفاده قرار نگرفتن امکانات بالقوه اقتصادی، فقدان سرمایه لازم برای سرمایه‌گذاری، کمبود تقاضا برای نیروی کار، پایین‌بودن دستمزدها و رشد اقتصادی منفی، از آثار اقتصادی فقر است؛ این آثار در سطح کلان به وابستگی اقتصادی که اغلب با وابستگی سیاسی همراه است، می‌ انجامد.

فقر که نمودی از توسعه نیافتگی است، مشکلات مختلفی را در ابعاد گوناگون برای جوامع به بار می‌آورد از این روست که موضوع فقر از سوی تمامی کشورهای جهان به ویژه کشورهای توسعه نیافته دارای اهمیت فراوان بوده و برای از بین بردن یا کاهش وسعت آن برنامه‌های ویژه‌ای را اجرا می‌کنند. برخی پایین‌بودن رشد اقتصادی را علت اصلی فقر دانسته و بالا بردن تولید ملی را برای مقابله با فقر پیشنهاد داده‌اند. عده‌ای دیگر بی‌عدالتی را عامل گسترش فقر دانسته‌اند و تلاش جوامع برای برقراری عدالت شرط لازم برای ریشه‌کن کردن فقر توصیه کرده‌اند.

ادیان و مذاهب و مکتب فکری هر یک به فراخور خود برای حل مشکل فقر راه‌هایی فراروی بشر نهاده‌اند. رهبران دینی به فقر با دیده از میان برنده فضایل انسانی و کرامت‌های اخلاقی می‌نگرند. امیرالمؤمنین علی (ع) در این باره خطاب به فرزند بزرگوار خویش امام حسن مجتبی (ع) می‌فرمایند: لَا تَلُمْ‏ إِنْسَاناً یطْلُبُ قُوتَهُ فَمَنْ عَدِمَ قُوتَهُ کثُرَ خَطَایاه‏ (نوری، 1408 ق، ج 13، ص 14) «فرزندم، انسانی را که به دنبال روزی خویش است ملامت مکن، زیرا کسی که هیچ نداشت لغزش‌هایش بسیار خواهد شد.»

بدین ترتیب چهره تیره و تار فقر بر ارزش‌های انسانی سایه‌ای سنگین انداخته، آنان را به فراموشی می‌سپرد. با مطالعه مبانی اسلامی، حتی به صورت اجمالی نیک روشن می‌شود که اسلام در تمامی عرصه‌ها جامعیت داشته و مدعی مبارزه با همه ناهنجاری‌ها و کاستی‌ها و از جمله با فقر است و با علل و عوامل آن نیز به نبردی سترگ برخاسته است زیرا در اصل و فرع و تا کوچک‌ترین احکام خود، در تضاد با مترفان، مسرفان و مستکبران و متکاثران است.

در این نوشتار، سعی می‌کنیم نگاهی هرچند گذرا به پدیده فقر و ریشه‌های آن افکنده، سازوکار مقابله با این معضل اجتماعی را بررسی کنیم. اعتقاد بر این است که جهت دستیابی به رفاه حداقلی عموم مردم، می‌بایست از راه‌کارهایی که امیرالمؤمنین (ع) در مدت حکومتشان به کار بسته و جامعه را به رفاه عمومی[2] رساندند، بهره برد؛ زیرا آن حضرت (ع) برای بهبود وضعیت زندگی مردم تلاش فراوان کردند که نتیجه آن ارتقای سطح زندگی مردم کوفه بود، چنان‌که خود حضرت (ع) وضعیت معیشتی مردم کوفه را این‌گونه بیان کردند: ما أَصْبَحَ بِالْکوفَةِ أَحَدٌ إِلَّا نَاعِماً إِنَّ أَدْنَاهُمْ مَنْزِلَةً لَیأْکلُ الْبُرَّ وَ یجْلِسُ فِی الظِّلِّ وَ یشْرَبُ مِنْ مَاءِ الْفُرَات «تمام مردم کوفه دارای زندگی مرفهی هستند، حتی پایین‌ترین افراد نان گندم می‌خورند و خانه و سرپناهی دارند و از آب آشامیدنی گوارایی (آب فرات) می‌آشامند.» (ابن شهر آشوب، 1376، ج 1، ص 367).

امید است که نتایج حاصل از این تحقیق در ایجاد فضای بهتر برای زندگی موفق بوده و نقش اساسی در تأمین نیازهای اساسی[3] همه طبقات جامعه ایفا نماید.

 

-1- بیان مسأله و موضوع تحقیق