فهرست مطالب

عنوان                                                                                                      صفحه

فصل اول- مقدمه کلیات

1- 1- مقدمه. 2

1- 2- گیاه شناسی تیره نعناع. 2

1- 3- تاریخچه کشت ریحان. 4

1- 4- معرفی  و اهمیت ریحان. 4

1- 5- خواص دارویی ریحان. 5

1- 6- نیاز های آب و هوایی و خاکی برای تولید بذر گیاه ریحان. 8

1-7- تکثیر مستقیم یا جنسی.. 9

1-8- گلدهی در گیاه ریحان. 9

1-9- گرده افشانی در ریحان. 9

1-10- تولید و مصرف فرآورده های ریحان. 10

1-11- بذر. 11

1-12- مشخصات فیزیکی و شیمیایی بذر ریحان. 12

1-13- ورمی کمپوست (Vermicompost) 12

1-14- پرلیت… 14

1-15- کوکوپیت… 15

1- 16- شلتوک برنج 16

1-17- اهداف تحقیق.. 16

1-18- فرضیه های تحقیق.. 16

فصل دوم- منابع

بررسی منابع تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………18

فصل سوم- مواد و روش ها

3-1- محل و زمان اجرای پروژه 25

3-2- مشخصات طرح.. 25

3-3- مراحل انجام کار. 25

3-3-1- نمونه گیری از خاک… 26

3-3-2- تهیه بستر کاشت… 26

3-3-3- زمان سبز شدن. 27

3-3-4- عملیات آبیاری.. 27

3-3-5- عملیات تنک کردن. 27

3-3-6- روش مبارزه با علف های هرز، آفات و بیماری ها. 27

3-4- اندازه گیری صفات رشدی و اجزاء عملکرد بذر گیاه ریحان سبز…. 28

3-4- 1– روش اندازه گیری ارتفاع بوته در مرحله 80 درصد گلدهی.. 29

3-4- 2- روش اندازه گیری تعداد شاخه اصلی، تعداد شاخه فرعی گل دار و تعداد شاخه فرعی فرعی گل دار در هر بوته در مرحله 80 درصد گلدهی………………………………………………………………………………..29

3-4-3- روش اندازه گیری تعداد گره، میان گره و فواصل بین میان گره ها در مرحله 80 درصد گلدهی…………………………………………………………………………………………………………………………………29

3-4- 4- روش اندازه گیری طول و وزن تر ریشه در مرحله 80 درصد گلدهی………………………29

3-4- 5- روش اندازه گیری وزن تر برگ در مرحله 80 درصد گلدهی ……………………………………………………30

3-4- 6- روش اندازه گیری وزن خشک ریشه، وزن خشک برگ زمان 80 درصد گلدهی و وزن خشک اندام های هوایی زمان برداشت……………………………………………………………………………………………………………………….30

3-4-7- اندازه گیری سطح برگ و شاخص سطح برگ در مرحله 80 درصد گلدهی……………………………….30

3- 4-8- مرحله برداشت………………………………………………………………………………………………………………………………..31

3-4-9- روش اندازه گیری وزن تر اندام های هوایی زمان برداشت………………………………………………..31

3-4-10- روش اندازه گیری تعداد گل آذین در بوته، تعداد چرخه گل در گل آذین و تعداد کل چرخه در بوته در مرحله برداشت……………………………………………………………………………………………………………31

3-4-11- روش اندازه گیری طول گل آذین ها در بوته………………………………………………………………..31

3-4-12- جمع آوری بذر و تعیین وزن بذر در بوته…………………………………………………………………….32

3-4-13- وزن هزار دانه…………………………………………………………………………………………………………32

3-4-14- شمارش تعداد کل بذر در بوته…………………………………………………………………………………..32

3- 4-15- میانگین تعداد کل بذر در هر چرخه…………………………………………………………………………..32

3- 4-16- تعداد بذر در هر گل آذین………………………………………………………………………………………..32

3-4-17- وزن بذر در هر گل آذین…………………………………………………………………………………………..33

3-4-18- عملکرد بیولوژیک……………………………………………………………………………………………………33

3- 4-19- شاخص برداشت…………………………………………………………………………………………………….33

3- 4-20- میزان عملکرد بذر در هکتار……………………………………………………………………………………..33

 3-4-21- تجزیه و تحلیل داده ها……………………………………………………………………………………………34

فصل چهارم- نتایج و بحث

4-1- تأثیر انواع بستر کاشت و تاریخ کاشت بر صفات رشدی ریحان سبز در زمان 80 درصد گلدهی…42

4-1-1- تأثیر انواع بستر کاشت و تاریخ کاشت بر ارتفاع بوته………………………………………………………42

4-1-2- تأثیر انواع بستر کاشت و تاریخ کاشت بر تعداد شاخه فرعی گلدار در بوته و تعداد شاخه فرعی فرعی گلدار در بوته……………………………………………………………………………………………………………….43

4-1-3- تأثیر انواع بسترکاشت و تاریخ کاشت بر تعداد گره، میان گره و طول میان گره ها………………..45

4-1-4- تأثیر انواع بسترکاشت و تاریخ کاشت بر سطح برگ (LA) و شاخص سطح برگ (LAI)………..47

4-1-5- تأثیر انواع بسترکاشت و تاریخ کاشت بر طول ریشه، وزن تر و خشک ریشه……………………….48

4-1-6- تأثیر انواع بسترکاشت و تاریخ کاشت بر وزن تر و خشک کل برگ در بوته………………………..50

4-2- تأثیر انواع بستر کاشت و تاریخ کاشت بر صفات واجزای عملکرد بذر در ریحان سبز زمان برداشت………………………………………………………………………………………………………………………………..52

4-2-1- تأثیر انواع بستر کاشت و تاریخ کاشت بر تعداد گل آذین، طول گل آذین، تعداد چرخه گل در هر گل آذین و تعداد کل چرخه در بوته…………………………………………………………………………………….52

4-2-2- تأثیر انواع بستر کاشت و تاریخ کاشت بر وزن بذر در بوته، تعداد بذر در  بوته، وزن بذر در گل آذین و تعداد بذر در گل آذین………………………………………………………………………………………………….55

4-2-3- تأثیر انواع بستر کاشت و تاریخ کاشت بر تعداد بذر در هر چرخه گل………………………………..57

4-2-4- تأثیر انواع بستر کاشت و تاریخ کاشت وزن هزار دانه……………………………………………………..58

4-2-5- تأثیر انواع بستر کاشت و تاریخ کاشت بر وزن تر اندام های هوایی و وزن خشک اندام های هوایی …………………………………………………………………………………………………………………………………59

4-2-6- تأثیر انواع بستر کاشت و تاریخ کاشت برعملکرد بیولوژیک……………………………………………..61

 

 

4-2-7- تأثیر انواع بستر کاشت و تاریخ کاشت بر شاخص برداشت (Harvest index )………………..62

4-2-8- تأثیر انواع بستر کاشت و تاریخ کاشت بر میزان عملکرد بذر در هکتار……………………………….63

4-3- ضرایب همبستگی بین متغییر های اندازه گیری شده زمان 80%  گلدهی گیاه ریحان سبز…………….64

4-4- ضرایب همبستگی بین متغییرهای اندازه گیری شده زمان برداشت  گیاه ریحان سبز…………………..66

4-5- نتیجه گیری کلی……………………………………………………………………………………………………………69

4-6- پیشنهادات……………………………………………………………………………………………………………………70

 

فهرست منابع

عنوان                                                                                                      صفحه

منابع فارسی…………………………………………………………………………………………………………………………..73

منابع انگلیسی………………………………………………………………………………………………………………………..79

 

فهرست جداول

عنوان                                                                                                      صفحه

جدول 3- 1- مشخصات هواشناسی شهرستان کلاله در زمان اجرای پروژه…………………………………………..25

جدول 3-2- تجزیه عناصر غذایی موجود در بسترهای مورد آزمایش……………………………………………..26

جدول4-1- مقایسه میانگین صفات مختلف در انواع بستر و تاریخ کاشت در گیاه ریحان سبز زمان 80 درصد گلدهی………………………………………………………………………………………………………………………..36

جدول4-2- مقایسه میانگین صفات مختلف در انواع بستر و تاریخ کاشت در گیاه ریحان سبز زمان برداشت………………………………………………………………………………………………………………………………..39

جدول4-3- ضرایب همبستگی بین متغیرهای اندازه گیری شده زمان 80 % گلدهی گیاه ریحان………….65

جدول4-4- ضرایب همبستگی بین متغیرهای اندازه گیری شده زمان برداشت گیاه ریحان…………………..68

 

فهرست اشکال

عنوان                                                                                                      صفحه

شکل4-1- اثر متقابل انواع بستر و تاریخ کاشت بر ارتفاع بوته………………………………………………………43

شکل4-2- اثر متقابل انواع بستر و تاریخ کاشت بر تعداد شاخه فرعی گلدار……………………………………44

شکل4-3- اثر متقابل انواع بستر و تاریخ کاشت بر تعداد شاخه فرعی فرعی گلدار…………………………..44

شکل4-4- اثر متقابل انواع بستر و تاریخ کاشت بر تعداد گره……………………………………………………….45

شکل4-5- اثر متقابل انواع بستر و تاریخ کاشت بر تعداد میان گره…………………………………………………46

شکل4-6- اثر متقابل انواع بستر و تاریخ کاشت بر طول میان گره………………………………………………….46

شکل4-7- اثر متقابل انواع بستر و تاریخ کاشت بر سطح برگ………………………………………………………47

شکل4-8- اثر متقابل انواع بستر و تاریخ کاشت بر شاخص سطح برگ…………………………………………..48

شکل4-9- اثر متقابل انواع بستر و تاریخ کاشت بر طول ریشه……………………………………………………….49

شکل4-10- اثر متقابل انواع بستر و تاریخ کاشت بر وزن تر ریشه………………………………………………….49

شکل4-11- اثر متقابل انواع بستر و تاریخ کاشت بر وزن خشک ریشه……………………………………………50

شکل4-12- اثر متقابل انواع بستر و تاریخ کاشت بر وزن تر کل برگ در  بوته…………………………………51

شکل4-13- اثر متقابل انواع بستر و تاریخ کاشت بر وزن خشک کل برگ در  بوته…………………………..51

شکل4-14- اثر متقابل انواع بستر و تاریخ کاشت تعداد گل آذین در  بوته………………………………………52

شکل4-15- اثر متقابل انواع بستر و تاریخ کاشت طول گل آذین در بوته………………………………………..53

شکل4-16- اثر متقابل انواع بستر و تاریخ کاشت بر تعداد چرخه در هر گل آذین…………………………….53

شکل4-17- اثر متقابل انواع بستر و تاریخ کاشت بر تعداد کل چرخه در هر بوته……………………………..54

شکل4-18- اثر متقابل انواع بستر و تاریخ کاشت بر وزن کل بذر در هر بوته…………………………………..55

شکل4-19- اثر متقابل انواع بستر و تاریخ کاشت بر تعداد کل بذر در هر بوته…………………………………55

شکل4-20- اثر متقابل انواع بستر و تاریخ کاشت بر وزن بذر در گل آذین………………………………………56

شکل4-21- اثر متقابل انواع بستر و تاریخ کاشت بر تعداد بذر در گل آذین…………………………………….56

شکل4-22- اثر متقابل انواع بستر و تاریخ کاشت بر تعداد بذر در هر چرخه……………………………………57

شکل4-23- اثر متقابل انواع بستر و تاریخ کاشت بر وزن هزار دانه………………………………………………..58

شکل4-24- اثر متقابل انواع بستر و تاریخ کاشت بر وزن تر اندام های هوایی………………………………….59

شکل4-25- اثر متقابل انواع بستر و تاریخ کاشت بر وزن خشک اندام های هوایی……………………………60

شکل4-26- اثر متقابل انواع بستر و تاریخ کاشت بر عملکرد بیولوژیک…………………………………………..61

شکل4-27- اثر متقابل انواع بستر و تاریخ کاشت بر شاخص برداشت…………………………………………….62

شکل4-28- اثر متقابل انواع بستر و تاریخ کاشت بر عملکرد بذر …………………………………………………..63

فصل اول

مقدمه و کلیات

1-1- مقدمه

گیاه دارویی ریحان (Ocimum basilicum.L)، گیاهی یک ساله و اسانس دار بوده که به وسیله بذر تکثیر شده و علاوه بر مصارف دارویی به عنوان سبزی هم مصرف می گردد. رشد رویشی و عملکرد بذر در گیاهان تحت تأثیر عوامل بسیاری قرار می گیرند که یکی از این عوامل نوع محیط کشت است. امروزه مواد بسیاری با منشأ آلی و معدنی در اختیار قرار دارند که می توانند به محیط های کشت اضافه گردند و این مواد با تحت تأثیر قرار دادن وضعیت pH خاک، میزان عناصر معدنی در دسترس گیاه، میزان نگهداری رطوبت در خاک، الگو و میزان رشد ریشه در محیط کشت  و … نقش مهمی را در عملکرد ایفا می کنند (رحمتی و همکاران، 1387).

تصمیم گیری در مورد زمان كاشت مطلوب یک گیاه زراعی بسیار با اهمیت بوده و از عوامل مهم جهت رسیدن به حداكثر عملكرد بالقوه در گیاهان می باشد. تأثیر عوامل محیطی بر مراحل فیزیولوژیكی گیاه باعث می شود كه تاریخ كاشت از منطقه ای به منطقه دیگر و حتی در یک منطقه بسته به اختلاف ژنتیكی میان ارقام فرق كند (هدلی و همکاران، 1983؛ سندهو، 1984). انتخاب تاریخ كاشت مناسب به علت ضرورت استفاده حداكثر از منابع طبیعی طی فصل رشد حائز اهمیت است. تأخیر در كاشت نیز به علت كوتاه شدن دوره رشد گیاه و احتمال برخورد زمان گلدهی با درجه حرارت های  بالا اثرات نامطلوبی بر رشد و نمو گیاهان می گذارد (باروس و همکاران، 2004).

علاقه برای تولید گیاهان دارویی و  معطر و تقاضا برای محصولات طبیعی به طور مداوم در جهان رو به افزایش است (کاروبا و همکاران، 2002). به گونه ای كه قرن بیستم را به نام قرن بازگشت به طبیعت و قرن استفاده از داروهای گیاهی نام نهاده اند (گلشادی و همکاران، 1381).

 

1-2- گیاه شناسی تیره نعناع

گیاه ریحان از تیره نعناع Labiatae– Lamiaceae است. این خانواده از حدود 200 جنس و 3000 گونه تشکیل شده که همه جازی می باشند. گیاهان این خانواده در 8 زیر خانواده طبقه بندی  می شوند. جنس های مهم هر زیر خانوادۀ عبارتند از:

زیر خانواده آجوگوئیده: جنس های توکریوم (300 گونه) و آجوگو (40 گونه).

زیر خانوادۀ پروستاندروئیده: جنس پروستاندرا (50 گونه).

زیر خانوادۀ پراسیوئیده: جنس گومفوستما (40 گونه).

زیر خانوادۀ اسکوتلاریوده: جنس اکوتلاریا (300 گونه).

زیر خانوادۀ لاوان دومیوده: جنس لاواندولا (28 گونه).

زیر خانوادۀ لامیوئیده: جنس های سالویا (700 گونه)، تیموس (400-300 گونه)، استاخیس (300 گونه)، لامیوم (50 گونه) و منتا (25 گونه).

زیرخانوادۀ اکیموئیده: جنس های هیپتیس (400 گونه) و اکیموم (150 گونه).

زیر خانوادۀ کاتوپریوئیده: جنس کاتوفریا (3 گونه).

45 جنس با بیش از 345 گونه از این خانواده در ایران پراکندگی دارند که پر گونه ترین جنس های آن عبارت اند از نپتا با 65 گونه، سالویا با 56 گونه، استاخیس با 35 گونه، اسکوتلاریا با 19 گونه، فلومیس با 17 گونه، ارمواستاخیس با 15 گونه، تیموس با 14 گونه، تیوکریوم با 12 گونه، ساتورجا با 11 گونه و ماروبیوم با 10 گونه، لامیوم، هیمنوکلاتر، زیزیفورا، اوریگانوم و منتا را نام برد (بخشی خانیکی، 1386).

خانواده پونه حاوی تعدادی از سبزیجات معطره است که از میان آن ها می توان از گونه های نعناع و پونه (منتا)، آویشن (تیموس)، کاکوتی (زیزیفورا)، مرزه (ساتورجا) و ریحان (اکیموم) را نام برد. بادرنجبویه (ملسا افیسینالیس) و مرزنگوش (اریگانوم ولگار) و چندین گونه دیگر جزء گیاهان دارویی محسوب می شوند. گونه های چندی از جنس های کولئوس (حسن یوسف)، سالویا (مریم گلی)، روزمارینوس (رزماری)، لاواندولا (لاواند یا اسطوخودوس) و … به عنوان گیاهان زینتی کاشته        می شوند. دو جنس اخیر در عطر سازی نیز استفاده می شوند (بخشی خانیکی، 1386).

گیاهان این خانواده غالباً علفی یا درختچه هایی بوته ای شکل، به ندرت درختان کوچک و معمولاً دارای ساقه چهارگوش هستند. اعضای این خانواده اکثراً پوشیده از کرک ها و غدد ترشحی بوده که حاوی مواد معطر می باشند. برگ ها معمولا ساده و فاقد گوشوارک و متقابل هستند. گل ها نامنظم و بر روی گل آذین یا سنبله های مجتمع به نام ورتیسل قرار دارند. براکته های برگ مانند و براکتئول ها معمولاً کوچک یا گاهی فاقد براکتئول هستند. گل ها دو جنسی (گاهی اوقات اندام های نر کاهش یافته یا نازا بوده و عملاً گل ها ماده هستند) و دارای کاسۀ گلی مرکب از 5 کاسبرگ متصل به هم پیوسته هستند که شیپوری یا زنگوله ای شکل بوده و گاهی اوقات دارای دو لبه است. گلبرگ ها نیز 5 عدد و پیوسته به هم و جام گل لبدیسی است. پرچم ها 4 عدد به ندرت 2 عدد و متصل به جام یا لولۀ گل بوده و دارای میله های برابر یا نا برابر هستند. در برخی از جنس ها قاعدۀ میله پرچم به صورت اهرم در آمده و به اتصال دهندۀ بساک ها که رشد زیادی یافته و طویل شده است، وصل گردیده است. این حالت گرده افشانی گل را توسط حشرات تسهیل می کند. مادگی زبرین و مرکب از 2 برچۀ متصل به هم می باشد که مجموعاً دارای چهار خانه و هر خانه حاوی یک تخمک قاعده ای است. خانه معمولاً ساده و با قاعدۀ تخمدان متصل است و دارای کلالۀ غالباً دو شاخه ای است. میوه مرکب از 4 فندقه یا کافشه ای است که هر یک حاوی 1 دانه هستند. دانه ها دارای آندوسپرم کم یا فاقد آندوسپرم هستند (بخشی خانیکی، 1386). موسیلاژ در برخی دانه ها مثل آجیلكها (nutlet) و میوه های تك دانه رایج است كه در خانواده چلیپائیان، نعناع، مركبان و بار هنگ مشاهده می شود (زهری، 1962؛ جعفری، 1383). اعمال موسیلاژ متعدد است (فان و وركر، 1972؛ جعفری، 1383). وقتی كه دیاسپور بعد از آزاد شدن مرطوب شد، به خاك می چسبد و دیاسپور چسبنده، با باد یا باران به فاصله دور و نامناسب نمی رود. دیاسپور ممكن است به جانواران چسبیده و بعد پراكنده شود. موسیلاژ باعث كاهش وزن مخصوص دیاسپور در آب می شود. موسیلاژ در تنظیم جوانه زنی با توقف جوانه زنی دانه در مواقع خشكی یا فزونی آب، وقتی كه دانه كاملاً با موسیلاژ پوشیده می شود نقش دارد. موسیلاژ عبور اكسیژن را به تأخیر انداخته و مانع جوانه زدن می شود. گیاهان این راسته دارای گلهای نا منظم و چهار پرچم بوده و پرچم پشتی کاملاً از بین رفته و یا به صورت پرچم نازا در آمده است. در تخمدان گیاهان این راسته در هر برچه یک یا دو تخمک وجود دارد. در این راسته تیره های نعناع، شاپسند، گلوبولاریا و بارهنگ قرار می گیرند (وزوایی، 1378).

 

1-3- تاریخچه کشت ریحان

ریحان دارای سابقه کشت 3000 ساله و از قدیم به وسیله مردم اروپا و آسیا در مراسم مذهبی و آیین های سنتی مورد استفاده قرار می گرفته است (پراکاش، 1990؛ پازکی و همکاران، 1390)، منشأ این گیاه را افغانستان (زرگری، 1375)، ایران (امید بیگی، 1379؛ زرگری، 1375)،  فلات ایران (حاجی شریفی، 1382)، هند (امید بیگی،1379؛ پراکاش، 1990)، شرق دور، هندوستان، پاکستان، تایلند (داک، 2002)، شمال غربی، شمال شرقی آفریقا و آسیای میانه (اراباسی و عمین، 2004)، آسیای جنوبی و آفریقای مرکزی (جمیز، 1990) گزارش نموده اند. ریحان در ایران و افغانستان به طور خودرو        می روید ولی تولید فعلی در ایران از صد در صد از کشت در مزارع به دست می آید. در ایران به طور وحشی در اطراف تهران، همدان، خراسان در ارتفاع 2300 متری از سطح دریا و در کرمانشاه در ارتفاع 1500 متری  و هم چنین در خرمشهر، بلوچستان و آذربایجان در اطراف تبریز می روید (حاجی شریفی، 1382).

 

1-4- معرفی و اهمیت ریحان

ریحان (.Ocimum basilicum L) از گیاهان مهم متعلق به تیره نعناع (Lamiaceae) است. در بین گونه های این جنس، گونه .Ocimum basilicum L اقتصادی ترین گونه محسوب شده و تقریباً در تمام مناطق گرم و معتدل کشت و کار می شود. ریحان (48n=2) گیاهی یکساله، علفی، ایستاده، تقریباً بدون کرک، معطر به ارتفاع 60-30 سانتی متر می باشد. ریحان یک محصول مهم اقتصادی در سراسر جهان است که به عنوان گیاه دارویی، ادویه ای و هم چنین به عنوان سبزی تازه استفاده می شود (ماریوتی و همکاران، 1996؛ امید بیگی، 1997). ریشه ریحان مستقیم و مخروطی شکل است و طول آن به 16-10 سانتیمتر می رسد. ساقه چهارگوش و مستقیم است و انشعابات کم و بیش فراوانی دارد (امید بیگی، 1379). برگ های آن پهن و به رنگ سبز و کناره های آن صاف است (امید بیگی، 1379). برگ های آن به صورت متقابل بیضوی و نوک تیز  با کناره های دندانه دار      می باشد. برگ ها دارای دمبرگ، متقابل و تخم مرغی شکل می باشد (پراکاش، 1990). برگ های معطر این گیاه به صورت تازه یا خشک شده به عنوان چاشنی و طعم دهنده غذاها، شیرینی جات و نوشابه ها مورد استفاده قرار می گیرد (ماریوتی و همکاران، 1996؛ امید بیگی، 1997). گل ها کوچک به رنگ سفید، صورتی روشن و گاهی بنفش که به صورت مجتمع روی چرخه هایی در انتهای ساقه اصلی و فرعی ظاهر می شوند. در هر چرخه 17 تا 18 گل قرار می گیرد. بذر آن سیاه رنگ یا قهوه ای تیره است. وزن هزار دانه 2/1 تا 8/1 گرم است (امید بیگی،1379؛ زرگری، 1372).

 

1-5- خواص دارویی ریحان

ویژگی دارویی بودن گیاهان به واسطه ترکیبات متنوعی است، که طی واکنش های متابولیسمی در پیکره این گیاه تولید و تجمع می یابد. به طور کلی یکسری از واکنش های شیمیایی که واسطه آنزیمی دارند، در گیاهان زنده به عنوان متابولیسم شناخته می شوند. با هماهنگی واکنش های جزئی مسیرهای متابولیکی شکل می گیرند که به سنتز مولکول هایی مثل قندها، اسیدهای آمینه، اسیدهای چرب، نوکلئوتیدها، و پلیمر های آنها شامل داکسی ریبونوکلئیک و ریبونوکلئیک اسید می انجامد. این تولید و تجمع به عنوان متابولیسم اولیه در نظر گرفته می شود. ترکیب های تولید شده از آن متابولیت اولیه نامیده می شوند که برای زنده ماندن و ادامه حیات گیاه ضروری هستند. علاوه بر این در گیاهان مسیرهای متابولیکی دیگری نیز وجود دارد که نقش محصولات این مسیرها در گیاهان چندان مشخص و بارز نیست و محصولات مذکور برای بقا و حیات گیاهان حامل آنها لازم و ضروری نیستند، به همین علت مسیر متابولیکی آنها را ثانوی (متابولیسم ثانوی) و مواد تولید شده از آنها را متابولیت های ثانوی می نامند. گیاهان ترکیبات متنوعی با وزن مولکولی پایین تولید می کنند که تا به حال صد ها نوع از این ترکیبات شناسایی شده اند. اما فقط تعداد کمی از آنها در گروه متابولیت های ثانوی قرار می گیرد. از آنجا که بسیاری از مولکول های کوچک که به وسیله متابولیت اولیه تولید می شوند به عنوان واحد سازنده متابولیت های ثانویه ضروری هستند، ارتباط نزدیکی بین متابولیسم اولیه و ثانوی وجود دارد. مسیر های متابولیکی بخشی از برنامه تکاملی به حساب می آیند. در واقع متابولیسم ثانوی نشانه تمایز سلول است و شکل گیری متابولیت های ثانوی نشانه اختصاصی شدن سلول ها است (حیدری، 1368؛ هاربورن، 1998؛ هوشیار، 1391). تاکنون بالغ بر 30 هزار نوع ترکیب طبیعی از عالم موجودات زنده مورد شناسایی قرار گرفتند که بیش از 80 درصد این ترکیبات، متابولیت های ثانوی گیاهی تلقی می شوند. در حدود 121 داروی دارای اثرات