فهرست مطالب

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

عنوان	صفحه
فصل اول: کلیات تحقیق	1
1 – 1      مقدمه	1
2 – 1     ضرورت تحقیق	3
3 – 1     اهداف تحقیق	4
4 – 1     سؤالات تحقیق	4
5 – 1     فرضیات تحقیق	4
6 – 1    کاربردهای تحقیق	5
7 – 1    روش پژوهش و گردآوری اطلاعات	5
8 – 1     محدوده و زمان مورد مطالعه	5
9 – 1     سازماندهی تحقیق	5
10 – 1   مشکلات و موانع تحقیق	6
11 – 1   پیشینه تحقیق	6
12 – 1   تعریف اصطلاحات	7
1- 12 – 1      متغیر مستقل: ژئوپلیتیک آسیای مرکزی	7
2- 12 – 1      متغیر وابسته: جمهوری اسلامی ایران	8
3 – 12 – 1     متغیر مداخله گر: علائق قدرتهای مداخله گر	10
4 – 12 – 1     متغیر تعدیل کننده: چالش (ژئوپلیتیکی)	10
13- 1     همگرایی و واگرایی	11
14- 1     مفهوم منطقه	15
15- 1 مرز	16
فصل دوم: ادبیات تحقیق (مبانی نظری)
1  -2         ژئوپلیتیک	18
2 – 2        نظریات پایه ارائه شده در تاریخ مطالعات ژئوپولیتیک	21
1 -2 – 2     نظریه ارگانیکی حکومت: فردریک راتزل  (1844-1904)	22
2 -2 – 2     نظریه سرزمین قلبی: سر هالفورد مکیندر (1861-1947)	23
3 – 2 – 2    نظریه ریملند: نیکولاس اسپایکمن (1914-1840)	25
4 – 2 -2    نظریه قدرت دریای: آلفرد تایر ماهان	26
5 – 2 – 2   نظریه ساختار ژئوپلیتیک جهان از سائل بی کوهن	27
3 – 2        عوامل مؤثر در ژئوپلیتیك	28
1 – 3 – 2     عوامل ثابت	29
1. موقعیت	29
الف. موقعیت دریایی	29
ب. موقعیت ساحلى	30
ج. موقعیت بری (مرکزی)	30
د. موقعیت استراتژیک	30
2. فضا	30
3. وسعت خاک	31
4. توپوگرافی	31
5. شکل کشور	31
الف. كشورهاى فشرده	31
ب. كشورهاى طویل	31
ج. كشورهاى دنباله دار	31
د. كشورهاى تکه تکه	31
ه. كشورهاى منگنه اى	32
2 – 3 – 2     عوامل متغیّر	32
1  -2 – 3 – 2     جمعیّت	32
2 – 2 – 3 – 2      منابع طبیعى	33
1 – 2 – 2 – 3  -2       منابع غذایی	33
2- 2 – 2 – 3 – 2       منابع معدنى	33
3- 2 – 2 – 3 – 2       نهادهای سیاسی و اجتماعی	34
4 – 2       اقتصاد ـ زمین (ژئواکونومی)	34
5 – 2       بیضی استراتژیک انرژی و اهمیت راهبردی دریای خزر و خلیج فارس	35
6 – 2        قوم ترکمن در آسیای مرکزی و ایران	38
7 – 2       جایگاه آنتروپی در ارتباط با کشورهای منطقه آسیای مرکزی	40
نتیجه گیری	42
فصل سوم: منطقه شناسی آسیای مرکزی	43
1 – 3          تاریخچه منطقه آسیای مرکزی	43
1 – 1  -3     تاریخچه منطقه آسیای مرکزی در دوره باستان تا ورود اسلام	43
2 – 1 – 3     تاریخچه منطقه آسیای مرکزی در دوره تمدن اسلامی	44
3 – 1  – 3     تاریخچه منطقه آسیای مرکزی در دوره روسها و شوروی سابق	46
4 – 1 – 3   تاریخچه منطقه آسیای مرکزی پس از پایان جنگ سرد و اضمحلال اتحاد جماهیر شوروی                                                                      ض	49
2 – 3         آسیای مرکزی و موقعیت جغرافیایی آن	50
3 – 3         جنبه های اهمیّت منطقه آسیای مرکزی در مطالعات آسیای مرکزی	53
1 – 3 – 3     اهمیت منطقه آسیای مرکزی از نظر ژئوانرژی و ژئواکونومی	53
2 – 3 – 3    اهمیت آسیای مرکزی از نظر منطقه همجوار با مناطق                           اسلاو، اسلام و زرد پوستان شرق آسیا	55
4 – 3        کشورشناسی منطقه آسیای مرکزی	55
1 – 4 – 3          قزاقستان	56
1 – 1- 4 – 3      ویژگی های جغرافیایی و موقعیت جغرافیایی قزاقستان	56
2 – 1 – 4 – 3     ویژگی های انسانی قزاقستان	57
3 – 1- 4 – 3      ویژگی های اقتصادی قزاقستان	58
2 – 4 – 3          جمهوری تاجیکستان	59
1 – 2 – 4 – 3     موقعیت جغرافیایی و ویژگی های جغرافیایی تاجیکستان	59
2 – 2 – 4 – 3    ویژگی های انسانی جمهوری تاجیکستان	60
3 – 2 – 4 – 3     ویژگی های اقتصادی جمهوری تاجیکستان	61
3 – 5 – 3           ازبکستان	64
1 – 3 – 5 – 3      موقعیت جغرافیایی و ویژگی های جغرافیایی ازبکستان	64
2 – 3 – 5 – 3       ویژگی های انسانی ازبکستان	65
3 – 3 – 5 – 3       ویژگی های اقتصادی ازبکستان	65
4 – 5 – 3            جمهوری قرقیزستان	66
1 – 4 – 5 – 3       موقعیت جغرافیایی و ویژگیهای انسانی جمهوری قرقیزستان	66
2 – 4 – 5 – 3        ویژگی های انسانی جمهوری قرقیزستان	67
3 – 4 – 5 – 3        ویژگی های اقتصادی جمهوری قرقیزستان	68
5 – 5 – 3            ترکمنستان	68
1 – 5 – 5 – 3       موقعیت جغرافیایی و ویژگی های جغرافیایی ترکمنستان	68
2 – 5 – 5 – 3       ویژگی های انسانی ترکمنستان	69
3 – 5 – 5 – 3       ویژگی های اقتصادی ترکمنستان	70
نتیجه گیری	72
فصل چهارم: زمینه های حضور کشورهای روسیه و آمریکا در آسیای مرکزی                  و چالش های احتمالی آن بر جمهوری اسلامی ایران	73
1 – 4    بازی بزرگ و  بازی بزرگ جدید و حضور کشورهای منطقه ای                         و فرامنطقه ای در منطقه آسیای مرکزی در قرن نوزدهم تا کنون	74
2 – 4    زمینه ها و اهداف حضور روسیه و ایالات متحده آمریکا در منطقه آسیای مرکزی	80
2 – 2 – 4     زمینه ها و اهداف حضور روسیه در منطقه آسیای مرکزی	82
1- 2 – 2 – 4    اهمیّت آسیای مرکزی بواسطه الزامات امنیّتی ناشی از موقعیّت جغرافیایی	82
2 – 2 – 2 – 4   اهداف امنیّت ملّی روسیه در آسیای مرکزی در ارتباط با مسائل قومی	84
3 – 2 – 2 – 4  اهداف روسیه در آسیای مرکزی بعنوان پتانسیل های بازار                   مصرف کالاهای روسی	85
4 – 2 – 2 – 4  اهمیّت آسیای مرکزی برای روسها از لحاظ  ذخایر انرژی                      و معادن زیر  زمینی	85
5 – 2 – 2 – 4   اهمیت راهبردی آسیای مرکزی برای روسیه تحت                                عنوان حیات خلوت یا خارج نزدیک	86
6 – 2 – 2 – 4     اهمیّت اقتصادی روسیه در آسیای مرکزی و مسئله ترانزیت انرژی	88
4 – 2 – 4     زمینه ها و اهداف حضور ایالات متحده آمریکا        در منطقه آسیای مرکزی	89
1 – 4 – 2 – 4   استراتژی نظم نوین جهانی و جایگاه آسیای مرکزی در این رویکرد	91
2 – 2 – 2 – 4       منافع ایالات متحده آمریکا برای جلوگیری از افزایش نفوذ               این کشور در قبال گسترش مناسبات کشورهای آسیای مرکزی و چین	94
3 – 2 – 2 – 4      حادثه 11 سپتامبر 2001 میلادی و اهمیّت جغرافیای آسیای           مرکزی در قبال با جنگ افغانستان	94
4 – 4 – 2 – 4    جلوگیری از گسترش نفوذ جمهوری اسلامی ایران در                         منطقه آسیای مرکزی	98
5 – 4 – 2 – 4     جلوگیری از سلطه مجدد روسیه برآمده از اضمحلال شوروی در                                              منطقه آسیای مرکزی	100
6 – 3 – 2 – 4      ارائه الگوی حکومتی مورد نظر خود در کشورهای       منطقه	101
7 – 3 – 2 – 4      اهداف ایالات متحده در آسیای مرکزی در ارتباط با منابع انرژی	102
8 – 3 – 2 – 4      اهداف اقتصادی ایالات متحده آمریکا در آسیای مرکزی	104
3 – 4      ارزیابی گرایش کشورهای آسیای مرکزی در قبال ایالات متحده آمریکا و روسیه	105
4 – 4      علائق ژئوپلیتیکی ایران در حوزه کشورهای آسیای مرکزی	108
1  -4- 4      جایگاه متقابل جمهوری اسلامی ایران و کشورهای                              آسیای مرکزی به عنوان مرکزی عنوان مسیر ترانزیتی	109
2 – 4 – 4     جایگاه ویژه جمهوری اسلامی ایران به عنوان مسیر انتقال                       خط لوله انرژی آسیای مرکزی و دسترسی به دریاهای آزاد	112
3-  4 – 4      وجود علائق و پیوندهای فرهنگی و اشتراکات تاریخی	114
4 – 6 – 3      علائق در ایجاد همگرایی با کشورهای آسیای مرکزی	117
5 – 4         تضاد علائق ومنافع سه کشور جمهوری اسلامی ایران،                          روسیه و ایالات متحده آمریکا	121
6 – 4       حضور ایالات متحده آمریکا و روسیه در آسیای مرکزی                            و اثرات ژئوپلیتیکی آن بر ایران	123
1 – 5 – 4     مناسبات جمهوری اسلامی ایران و کشورهای آسیای مرکزی	124
1 – 1- 5 – 4     مناسبات و روابط در حوزه اقتصادی	124
2 – 1- 5 – 4     مناسبات و روابط در حوزه فرهنگی	127
3 – 1 – 5 – 4    مناسبات و روابط در حوزه سیاسی	128
2 – 4 – 4    حضور ایالات متحده آمریکا و روسیه در آسیای مرکزی                           و اثرات ژئوپلیتیک آن بر ایران	131
1 – 2 – 4 – 4   حضور ایالات متحده و روسیه و احتمال چالش های مرزی علیه ایران	131
2 – 2 – 4 – 4   حضور ایالات متحده آمریکا و روسیه در منطقه آسیای                       مرکزی و مسئله ترانزیت و عمق استراتژیکی جمهوری اسلامی ایران در این منطقه	136
نتیجه گیری	138
فصل پنجم: ارزیابی فرضیات، نتیجه گیری و پیشنهادات	141
پیشنهادات	150
منابع	151
چکیده انگلیسی	157

 

 

 

 

 

فهرست جداول:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 1 – 1: تنوع قومی در ایران	9
جدول 1 – 2: مهمترین نظریات ارائه شده در رابطه با مناطق مهم و راهبردی	21
جدول 2 – 2	24
جدول 3 – 2: میزان ذخایر نفت و گاز خلیج فارس و خزر 2005	37
جدول شماره 1 – 3: کشورهای آسیای مرکزی	52
جدول شماره 2 -3: میزان تولید نفت خام کشورهای حوزه دریای خزر (هزار بشکه در روز)	54
جدول شماره 3 – 3: میزان ذخایر نفت و گاز در کشورهای آسیای                             مرکزی و حوزه دریای خزر	55
جدول3 – 3: میزان نرخ رشد جمعیت کشور جمهوری تاجیکستان	61
جدول4 – 3: شاخص های اقتصاد كلان تاجیكستان	63
جدول شماره 1 – 4: مسیر خطوط انرژی منطقه دریای خزر	111
جدول شماره 2 – 4: ترانزیت صادرات و واردات ترکمنستان                                      و کشورهای آسیای مرکزی از مسیر ایران در سال 2003 م. (هزار تن)	112
جدول شماره 3 – 4: خطوط انرژی نیرو موجود بین ایران و ترکمنستان سال 1383	114
جدول 4 – 4: منافع و علائق متضاد سه کشور جمهوری اسلامی                        ایران، روسیه و ایالات متحده آمریکا در آسیای مرکزی	121

 

فهرست نمودارها:

 

 

 

 

 

 

 

نمودار 1 – 1: مناطق ژئوپلیتیک و استراتژیک همجوار با کشور جمهوری اسلامی ایران	10
نمودار 1 – 2 : عوامل موثر در ژئوپلیتیک …………………………………..	29
نمودار 2 – 2: نمودار روابط آنتروپی و عوامل جغرافیایی …………..	41
نمودار 1 – 4: بازی بزرگ در آسیای مرکزی	76
نمودار 2 – 4: بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای در جوزه ژئوپلیتیکی آسیای مرکزی	80
نمودار 3 – 4: بازی بزرگد جدید و منافع کشورهای ایالات متحده آمریکا، روسیه و جمهوری اسلامی ایران در آسیای مرکزی	122
نمودار 4 – 4: میزان صادرات و واردات متقابل جمهوری اسلامی ایران و کشورهای آسیای مرکزی	127

فهرست نقشه ها:

 

 

 

 

نقشه هارتلند ژئوپلیتیک انرژی	37
نقشه 1 – 3: کشورهای آسیای مرکزی	53
نقشه 1 – 4: جایگاه متقابل جمهوری اسلامی ایران و به کشورهای آسیای مرکزی                                                      عنوان مسیر ترانزیتی	109
نقشه 2 – 4: نقشه مرز ایران و ترکمنستان	132

چکیده :                                                                                                                  فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی منجر به شکل گیری پنج جمهوری تازه تاسیس در منطقه آسیای مرکزی شد؛ منطقه ای که به دلیل شرایط ویژه ژئوپلیتیک خود شاهد حضور کشورهای متعدد در خود بوده است. از یک سو شرایط خاص جغرافیایی منطقه و از سویی دیگر اهمیّت ژئواکونومی، آسیای مرکزی نه تنها باعث توجه روسیه برآمده از قدرت مضمحل شده شرق به این منطقه شده است، بلکه کشورهای منطقه همچون چین و ترکیه و کشور فرامنطقه ای همچون ایالات متحده آمریکا، را متوجّه این منطقه ساخته است. هر یک از این کشورها در پی درستیابی به اهداف خود در این منطقه هستند و این بر استقلال سیاسی و اقتصادی کشورهای آسیای مرکزی اثربخش بوده است.                                                                                                                               قابل توجّه است که کشورهای منطقه آسیای مرکزی از لحاظ جغرافیایی دارای آنتروپی بالایی هستند و کشورهای این منطقه را به کشورهای همسایه خود به عنوان مکمل جغرافیایی وابسته می کند. این امر، توجّه کشورهای منطقه را به کشورهای همسایه شان بویژه به جمهوری اسلامی ایران معطوف کرده است. حضور و نقش آفرینی کشورهای منطقه ای و فرامنطقه ای در آسیای مرکزی، شرایط خاصی را بر این منطقه فراهم آورده است که مطالعه علل ژئوپلیتیکی آن می تواند اهمیّت به سزایی در مطالعات این منطقه، به عنوان منطقه استراتژیک در جوار کشورمان، داشته باشد.                                                                                      روش این پایان نامه، توصیفی – تحلیلی، با بهره گرفتن از جمع آوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات به دست آمده، به بررسی ژئوپلیتیک منطقه آسیای مرکزی پرداخته است. بر این اساس، سئوالات این پایان نامه عبارت است از: 1. عوامل ژئوپلیتیک موثر آسیای مرکزی بر حضور ایالات متحده آمریکا و روسیه چه می تواند باشد؟ 2. حضور روسیه و ایالات متحده آمریکا در آسیای مرکزی چه اثراتی بر امنیت جمهوری اسلامی ایران دارد؟ برای هر یک از این سئوالات، یک فرضیه مطرح شده است که آن دو از این قرار هستند: فرضیه اول: ویژگی های اقتصادی و موقعیت منطقه ای، از جمله عوامل موثر در علائق و حضور ایالات متحده و روسیه در آسیای مرکزی است. فرضیه دوم: حضور روسیه و ایالات متحده آمریکا در آسیای مرکزی باعث نتایجی مانند کاهش ترانزیت، عمق استراتژیک و چالش های مرزی علیه ایران می شود.                                                                                و                                         واژگان کلیدی: ژئوپلیتیک، آسیای مرکزی، منابع انرژی، ایالات متحده آمریکا، روسیه، جمهوری اسلامی ایران.

1    مقدمه                                                                                                                                                با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در دهه پایانی قرن بیستم، جهان شاهد تغییرات شگرف در نقشه جغرافیای – سیاسی خود بود؛ تغییراتی اساسی که به دلیل داشتن شرایطی خاص، توجّه کشورهای بسیاری را با خود معطوف ساخت و زمینه ساز رقابت هایی ژئوپلیتیکی جدیدی در حوزه کشورهای تازه استقلال یافته شد. علّت آن، این بود که با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، کشورهای چندی بر روی نقشه جهان پدیدار شد که به دلیل داشتن امتیازات منحصربفرد، می توانستند برای همسایگان خود هم چالش آفرین و هم سودمند باشند.                                                                                                       آنچه که به طور مشخص از کشورهای استقلال یافته از اتحاد جماهیر شوروی در ارتباط با جمهوری اسلامی ایران مورد توجّه قرار دارد، جمهوری هایی تازه تاسیس در ورای دو سوی مرزهای شمال خاوری و شمال باختری جمهوری اسلامی ایران در دو منطقه قفقاز[1] و منطقه آسیای مرکزی[2] است. آنچه از این دو منطقه در این پایان نامه مورد تاکید قرار دارد، “منطقه آسیای مرکزی” به عنوان سرزمین پهناوری در غرب قاره آسیا است. آسیای مرکزی معمولاً در برگیرنده کشورهای ازبکستان، تاجیکستان،ترکمنستا       – ن، قزاقستان، قرقیزستان است. البته برای مشخص تر کردن این منطقه باید افغانستان، شمال شرق ایران (خراسان)، و همچنین قسمت سین کیانگ (ترکستان شرقی قدیم) در غرب چین و جنوب سیبری در روسیه را نیز به جزء سرزمینی آسیای مرکزی افزود. به هر حال، این منطقه به دلیل وسعت زیاد سرزمینی، تعداد قابل توجّه جمعیّت و اهمیّت ژئواکونومیکی ویژه ای که نسبت به منطقه قفقاز دارد. از این رو، موضوعیت مکانی این پژوهش را تشکیل می دهد.                                                                                                                                        آنچه در مطالعات جغرافیایی – سیاسی این حوزه بسیار مورد توجّه قرار دارد و موضوعیّت ژئوپلیتیک پژوهش حاضر را به خود اختصاص داده است، آن است که با وجود به استقلال کشورهای آسیای مرکزی، این کشورها شاهد حضور، نقش آفرینی و اثرگذاری کشورهای منطقه ای و فرامنطقه ای همچو         – ن ایالات متحده آمریکا، روسیه، ترکیه، چین و … تحت عنوان “بازی بزرگ جدید”، در منطقه شان هستند که هر یک در پی دستیابی به اهداف ژئوپلیتیک، ژئواکونومیک، ژئواستراتژیک خود در منطقه آسیای مرکزی، دست به فعالیّت های گسترده ای زده اند. از دیدگاه ژئوپلیتیکی قابل توجّه است که آسیای مركزی به عنوان بخش جنوبی از تئوری هارتلند مکیندر با شرایط و ویژگیهای ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی همراه بوده است. از این لحاظ، با شکل گیری کشورهای آسیای مرکزی در دهه پایانی قرن بیستم عموماً و سال های آغازین قرن بیست و یكم خصوصاً، این منطقه از نگاه کشورهای منطقه ای همچون چین، روسیه و کشورهای فرامنطقه ای مانند آمریكا، جایگاه ارزشمند یافته است و هر یک از آنها سعی می کنند تا برای نقش آفرینی هر چه بیشتر و با ایجاد تسلّط بیشتری بر منطقه، جایگاه والاتری را برای خود فراهم آورنده و در نتیجه بتوانند به اهداف خود در این منطقه دست یابند.                                                                                               اکنون از این شرایط با عنوان بازی بزرگ جدید[3] در این منطقه نام برده می شود كه آغاز آن را می توان از زمان استقلال کشورهای آسیای مرکزی و از دهه 1990 دانست که تا زمان انجام این پژوهش نیز ادامه داشته است. البته با توجّه به زمینه های اهداف و شرایط حضور هر یک در این منطقه، به نظر می رسد که همچنان این رقابت میان این کشورها ادامه داشته باشد؛ این حالی است که جمهوری اسلامی ایران به دلیل ویژگی های ارزشمند ژئوپلیتیکی خود بویژه در مورد موقعیت ژئوپلیتیکی خود در ارتباط با کشورهای آسیای مرکزی، دوره زمانی طولانی مشترک تاریخی و ویژگی های مشترک فرهنگی و دینی با این کشورها، از همان ابتدای استقلال این کشورها ضمن به رسمیّت شناختن آنها به برقراری سعی در برقراری ارتباطات و مناسبات خوب در جنبه های مختلف و همچنین بهبود نارسایی جغرافیایی آنها (به دلیل محصور بودن در خشکی و فقدان دسترسی به دریاهای آزاد) داشته است تا از این طریق بتواند از چهره مناسبی در میان کشورهای آسیای مرکزی برخوردار باشد.                                                                                                                                       پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، جاذبه های ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک منطقه، قدرتها و بازیگران منطقه دیگری را نیز به این منطقه جلب کرد. بازیگران منطقه ای که در حاشیه و همجوار با آسیای مرکزی قرار داشتند، همانند ایران، روسیه، و چین، علاوه بر هدف توسعه و نفوذ خود در منطقه، دارای بعضی نگرانی های امنیّتی نیز بودند و بخشی از نقش آفرینی این کشورها متوجه کسب توانایی بازدارنده تهدیدات در آسیای مرکزی بود، در حالی که حضور ترکیه در منطقه تنها با هدف کسب منابع و توسعه صورت گرفت (داداندیش، 1386: 82). بنابراین، از دیدگاه ژئوپولیتیک اصطلاح بازی بزرگ جدید را می توان برای برخورد‌های قدرتهای منطقه ای و فرامنطقه ای در منطقه آسیای مرکزی به كار برد. این رویداد که بر خلاف جریان بازی بزرگ که در قرن نوزدهم بین دو كشور روسیه و انگلستان شکل گرفت، باید بین بازیگران منطقه ای و فرا منطقه ای (مشخصاً ایالات متحده آمریکا و روسیه) دانست که هر یک در پی دستیابی به اهداف و منافع خود در این منطقه هستند. علل اصلی توجه و حضور ایالات متحده آمریکا در این منطقه را می توان در علل مختلفی جستجو کرد که از میان آنها می توان به این زمینه ها اشاره کرد: جلوگیری از احیای نفوذ تاریخی روسیه بر منطقه آسیای مرکزی، ممانعت از روابط گرم کشورهای این منطقه با جمهوری اسلامی ایران که دارای پیوندهای عمیق فرهنگی و تاریخی با ایران هستند، نقش استراتژیک این منطقه به منظور منطقه بالقوه برای پشتیبانی نظامی از حضور ایالات متحده در جنگ افغانستان و همچنین کنترل بر منابع سرشار انرژی که در این منطقه وجود دارد. از این روی، پس از فروپاشی شوروی سابق، ایالات متحده در این منطقه حضور یافت؛ در حالی که کشورهای منطقه آسیای مرکزی تا قبل از به استقلال رسیدن، جزئی از کشور روسیه و قبل تر از آن جزئی از ممالک محروسیه قاجار محسوب می شدند.                                                                                                                         امروزه روسیه هم به آسیای مرکزی پس از دو دهه از فروپاشی شوروی با حسّاسیت ویژه ای توجّه دارد. با توجّه به تلاش رقیبان بین المللی عمده نظیر ایالات متحده آمریکا، روسیه که این منطقه را خارج نزدیک خود قلمداد می کند و تلاش می کند تا همچنان نقش نخست را در این منطقه داشته باشد. در این ارتباط، مهم ترین هدف استراتژیک آنها در آسیای مرکزی این است که این منطقه برای آنها اهمیت امنیّتی دارد و این کشورها را عمق استراتژیک خود می‌دانند و معتقد هستند که برای اینکه مرزهای این کشور، مرزهای امنی باشند باید حضور مستمری در این منطقه داشته باشد. از این رو، حضور قدرتی دیگر را در منطقه بر نمی تابد؛ یعنی برای روسیه حضور و نفوذ قدرت‌های رقیب در منطقه از اهمیت زیادی برخوردار است که بر خود لازم می‌داند که حضور گسترده‌ای در آسیای مرکزی داشته باشند تا از تهدیدها بر ضد امنیّت ملّی خود جلوگیری کنند. گذشته از این در حوزه اقتصادی و مهم‌تر از همه در بحث انرژی، روسیه به دنبال آن است که سیطره خود را بر مساله انرژی در منطقه حفظ کند و کنترل امور در این زمینه را مانند مسیر ترانزیت به خارج از منطقه در اختیار داشته باشد.

از این رو، در این پژوهش ضمن بررسی وضعیت جغرافیای سیاسی تک تک کشورهای آسیای مرکزی، زمینه های ژئوپلیتیکی حضور هر یک از کشورهای ایالات متحده آمریکا و روسیه در آسیای مرکزی و اهداف آنها از نقش آفرینی در این منطقه برشمرده و بررسی می شود و چالشهای احتمالی ناشی از این حضور این دو کشور را در آسیای مرکزی بر جمهوری اسلامی ایران مورد بررسی قرار می دهد.

2 –  1    ضرورت تحقیق

کشور جمهوری اسلامی ایران از جمله معدود کشورهای جهان است که به علت همسایگی با 15 کشور و دارا بودن ذخایر عظیم نفت و گاز در جناح شمال و جنوب و همچنین تسلط بر تنگه راهبردی هرمز دارای موقعیت ژئوپلیتیکی خاصی است. علاوه بر آن، قرار داشتن مناطق استراتژیک و راهبردی همچون خاورمیانه، خلیج فارس، قفقاز و … در جوار این کشور بر این اهمیت می افزاید. علاوه بر این، همسایگی با منطقه حساس و راهبردی آسیای مرکزی، به عنوان قسمت جنوبی هارتلند – که در قرن بیستم نقش بسیار مهمی در مناسبات ژئوپلیتیکی و رقابت های قدرتی میان کشورها داشته است – می تواند بر افزایش اهمیت جایگاه ژئوپلیتیکی کشور جمهوری اسلامی ایران بیفزاید. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و شکل گیری پنج جمهوری قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان توجه کشورهای منطقه ای و فرامنطقه ای چون روسیه، ترکیه، ایالات متحده آمریکا، چین به حوزه آسیای مرکزی، به عنوان این

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                               صفحه

چكیده     ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..       1

 

فصل اول: كلیات تحقیق

1-1 مقدمه     ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………         3

1-2 بیان مسئله    ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….        4

1-3  اهمیت و ضرورت انجام تحقیق ……………………………………………………………………………………………………………………………………………        6

1-4  اهداف تحقیق  …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….       8

1-4-1 هدف كلی …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..   8

1-4-2 اهداف جزئی ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..    8

1-5 سوالات تحقیق………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..     8

1-6 فرضیه های تحقیق………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………        9

1-7 تعاریف متغیرها……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….      9

1-7-1تعاریف مفهومی…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………     9

1-7-2 تعاریف عملیاتی …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….     10

فصل دوم :ادبیات تحقیق  

2-1 مبانی نظری تحقیق ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..     12

2-1-1توانمندسازی …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………           12

2-1-2 تعریف توانمند سازی ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….          12

2-1-3 مفاهیم توانمند سازی………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………          15

2-1-4 توانمندسازی به مثابه یک عنصر ارتباطی ……………………………………………………………………………………………………………………          17

2-1-5 توانمند سازی به مثابه یک مفهوم انگیزشی ……………………………………………………………………………………………………………….       18

2-1-6  توانمندسازی وقدرت ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….         20

2-1-7 توانمند سازی وغنی سازی شغل ……………………………………………………………………………………………………………………………………..         20

2-1-8 توانمند سازی ومشاركت كاركنان ………………………………………………………………………………………………………………………………….            21

2-1-9 توانمند سازی وتفویض اختیار …………………………………………………………………………………………………………………………… ……………..          22

2-1-10 رویكردهای توانمندسازی ………………………………………………………………………………………………………………………………………………….             24

2-1-11رویكرد مكانیكی ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….          24

2-1-12 رویكردارگانیكی ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………              26

2-1-13 ابعاد توانمند سازی روان شناختی ………………………………………………………………………………………………………………………………..       28

2-1-14 احساس شایستگی ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….              29

2-1-15 احساس خودمختاری …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………              30

2-1-16 احساس موثر بودن ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………              31

2-1-17 احساس معنی دار بودن ………………………………………………………………………………………………………………………………………………                 32

2-1-18 احساس اعتماد ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………             34

2-1-19 مدل های توانمند سازی ……………………………………………………………………………………………………………………………………………    

      35

2-1-20 مدل توماس وولتهوس ………………………………………………………………………………………………………………………………………………..             36

2-1-21مدل اسپریتزر…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..         36

2 -1-22 مدل توانمند سازی یاهیا ملهم …………………………………………………………………………………………………………………………………             38

2-1-23 رضایت شغلی ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..              39

2-1-24تعاریف رضایت شغلی ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………..           40

2-1-25 نظریه های رضایت شغلی ………………………………………………………………………………………………………………………………………………      41

2-1-26 نظریات بروفی ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….         41

2-1-27نظریه های پارسون ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..          41

2-21-28نظریه های كورمن ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..         42

2-1-29عوامل موثر بر رضایت شغلی ……………………………………………………………………………………………………………………………………..       45

2-1-30 پیامدهای رضایت شغلی وعدم رضایت شغلی …………………………………………………………………………………………….         50

2-1-31رضایت شغلی وعملكرد ………………………………………………………………………………………………………………………………………………..       52

2-1-32 میزان حرفه ای بودن ورضایت شغلی ………………………………………………………………………………………………………………        53

2-1-33 تحصیلات ورضایت شغلی ………………………………………………………………………………………………………………………………………..      53

2-1-34مدل های رضایت شغلی ………………………………………………………………………………………………………………………………………………           53

2-1-35 نتایج رضایت شغلی …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..  .    55

2-1-36 رضایت شغلی وعملكرد ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………   55

2-1-37رضایت شغلی وترك خدمت ……………………………………………………………………………………………………………………………………….      57

2-1-38 رضایت شغلی وغیبت ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………     57

2-1-39 مفهوم وتعاریف كیفیت زندگی كاری ………………………………………………………………………………………………………………….     58

2-1-40 تاریخچه كیفیت زندگی كاری ………………………………………………………………………………………………………………………………      61

2-1-41 رویكردهای كیفیت زندگی كاری ………………………………………………………………………………………………………………….       62

2-1-42 اهداف كیفیت زندگی كاری  …………………………………………………………………………………………………………………..  . ……..          65

2-1-43نسل های سه گانه برنامه های كیفیت زندگی كاری ………………………………………………………………………..           69

2-1-44تعابیر نوین كیفیت زندگی كاری ……………………………………………………………………………………………………………………….         71

2-1-45  مدیریت كیفیت فراگیر ……………………………………………………………………………………………………………………………………………        71

2 -1-46توانمند سازی كاركنان …………………………………………………………………………………………………………………………………………….      71

2-1-47مهندسی مجدد (باز مهندسی )سازمان ……………………………………………………………………………………………………………     72

2-1-48شاخص های كیفیت زندگی كاری ……………………………………………………………………………………………………………………        73

2-1-49مولفه های كیفیت زندگی كاری والتون ………………………………………………………………………………………………………….        74

2-1-50 پرداخت منصفانه وكافی …………………………………………………………………………………………………………………………………………..         74

2-1-51 محیط كار ایمن وبهداشتی ……………………………………………………………………………………………………………………………………..     75

2-1-52تامین فرصت رشد وامنیت مداوم ………………………………………………………………………………………………………………………..    76

2-1-53 وابستگی اجتماعی زندگی كاری …………………………………………………………………………………………………………………………       76

2-1-54فضای كلی زندگی……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..      77

2-1-55 یكپارچگی وانسجام اجتماعی درسازمان ………………………………………………………………………………………………………………       77

2-1-56 قانون گرایی در سازمان ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….    78

2-1-57توسعه قابلیت های انسانی …………………………………………………………………………………………………………………………………………………..    78

2-1-58راهبردهای بهبود كیفیت زندگی كاری ……………………………………………………………………………………………………………………….    79

2-1-59 انسانی تر كردن كار ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….      79

2-1-60 طراحی شغل ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….    79

2-2 مطالعات انجام شده……………………………………………………………………………………………………………………    82

2-2-1 مطالعات انجام شده در خارج از کشور………………………………………………………………………………………………………………………   82

2-2-2 مطالعات انجام شده در داخل کشور …………………………………………………………………………………………………………………………….   84

فصل سوم :روش شناسی تحقیق

3-1 روش تحقیق ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….     87

3-2 جامعه آماری ،نمونه آماری وروش نمونه گیری …………………………………………………………………………………………………………   87

3-3 روش وابزار جمع آوری اطلاعات ………………………………………………………………………………………………………………………………………..    87

3-4 روایی ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………    88

3-5 پایایی …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..    88

3-6روش های تجزی وتحلیل اطلاعات …………………………………………………………………………………………………………………………………………      88

فصل چهارم :تجزیه وتحلیل داده ها

4-1 توصیف داده های پژوهشی…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….     90

4-1-1 توصیف نمونه تحقیق برحسب جنسیت………………………………………………………………………………………………………………..      90

4-1-2  توصیق نمونه تحقیق بر حسب مقطع تحصیلی ………………………………………………………………………………………………..    91

4-1-3 توصیف نمونه تحقیق برحسب وضعیت تاهل …………………………………………………………………………………………………….. 92

4-1-4 توصیف نمونه تحقیق برحسب شغل ……………………………………………………………………………………………………………………………    93

4-2-آزمون فرضیه ها ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………  94

4-2-1 آزمون فرضیه 1 …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….            94

4-2-2 آزمون فرضیه 2 ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………          97

4-2-3 آزمون فرضیه 3 ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………          101

4-2-4 آزمون فرضیه 4…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………        104

فصل پنجم :نتیجه گیری وپیشنهادات

5-1 نتیجه گیری ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………       110

5-2 پیشنهادات ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..        112

5-2-1پیشنهادات اجرایی………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..        112

5-2-2 پیشنهادات پژوهشی …………………………………………………………………………………………………………………………………………….         112

5-2-3 محدویت های تحقیق ……………………………………………………………………………………………………………………………………………      113

   منابع وماخذ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….     114

  پیوست ها ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..        119

چکیده لاتین ………………………………………………………………………………………………     128

 

فهرست جداول

عنوان                                                                                                               صفحه

جدول جدول اقتضایی مدل هرزبرگ…………………………………………………………………………………………………………………………………………………..     52

جدول شماره 2-1 ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..         66

جدول 2-2 رویكردهای بهبود كیفیت زندگی كاری ……………………………………………………………………………………………………………….      67

جدول 2-1-43 نسل های سه گانه برنامه های كیفیت زندگی كاری ……………………………………………………………………….        69

جدول 2-4 شاخص های كیفیت زندگی كاری …………………………………………………………………………………………………………………………..      73

جدول 4-1 توزیع فراوانی ودرصد نمونه تحقیق برحسب جنسیت ………………………………………………………………………………      90

جدول 4-2توزیع فراوانی ودرصد نمونه تحقیق برحسب مقطع تحصیلی ………………………………………………………………………… 91

جدول 4-3توزیع فراوانی ودرصد نمونه تحقیق برحسب وضعیت تاهل ………………………………………………………………………    92

جدول4-4 توزیع ودرصد نمونه تحقیق برحسب شغل ……………………………………………………………………………………………………………..     93

جدول 5-4 خلاصه مدل …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….        94

جدول 4-6 نتایج تحلیل واریانس …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………     95

جدول 4-7 ضرایب معادله رگرسیونی همزمان …………………………………………………………………………………………………………               ………    96

جدول 4-8 خلاصه مدل ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..   97

جدول 4-9 نتایج تحلیل واریانس ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….    98

جدول4-10 ضرایب معادله رگرسیونی همزمان ………………………………………………………………………………………………………………………………..       99

جدول 4-11 خلاصه مدل …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………    101

جدول 2-12 نتایج تحلیل واریانس ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………      102

جدول 4-13 ضرایب معادله رگرسیونی همزمان …………………………………………………………………………………………………………………………………..103

جدول 4-14 خلاصه مدل ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….   104

جدول4-15 نتایج تحلیل واریانس…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………     105

جدول 4-16 ضرایب معادله رگرسیونی همزمان …………………………………………………………………………………………………………………………..  106

 

فهرست نمودارها

عنوان                                                                                                     صفحه

نمودار 4-1 توزیع فراوانی ودرصد نمونه تحقیق برحسب جنسیت ……………………………………………………….      90

نمودار4-2توزیع فراوانی ودرصد نمونه تحقیق برحسب مقطع تحصیلی ………………………………………………… 91

نمودار4-3توزیع فراوانی ودرصد نمونه تحقیق برحسب وضعیت تاهل ………………………………………………..    92

نمودار 4-4 توزیع ودرصد نمونه تحقیق برحسب شغل ……………………………………………………………………………………     93

 

فهرست اشکال

عنوان                                                                                                               صفحه

شكل 2-1 توانمند سازی به منزله ادارك خود …………………………………………………………………………………………………………………………..    15

شكل 2-1-21 مدل توانمند سازی توماس وولتهوس ………………………………………………………………………………………………………..      36

شكل 2-3 مدل توانمندسازی اسپریتزر …………………………………………………………………………………………………………………………………………..     37

شكل 2-4 مدل توانمند سازی یاهیا ملهم ………………………………………………………………………………………………………………………………………    38

شكل 2-5 مدل تطبیقی رضای شغلی………………………………………………..           ………………………………………………………………………………….        54

شكل 2-6 ارتباط بین عملكرد ورضایت شغلی……………………………………………………………………………………………………………………………      57

 

 

[1]چکیده:

این تحقیق با هدف بررسی رابطه توانمندی روان شناختی وكیفیت زندگی كاری با رضایت شغلی اساتید دانشگاه ازاد اسلامی واحد بندرعباس انجام شد. روش این تحقیق توصیفی از نوع همبستگی می باشد برای تعیین پایایی پرسشنامه از روش آلفای کرو نباخ استفاده شد و با بهره گرفتن از نرم افزار SPSS محاسبه شد که برای پرسشنامه توانمندسازی روانشناختی اسپریتزر و میشرا پایایی945/0 و برای پرسشنامه کیفیت زندگی کاری والتون پایایی865/0 و برای پرسشنامه رضایت شغلی هرزبرگ پایایی869/0بدست آمد. روش های آماری مورد استفاده در این تحقیق شامل آمار توصیفی( درصد،فراوانی،میانگین و انحراف معیار )و آمار استنباطی(رگرسیون ساده و رگرسیون چند متغیری) می باشد.

نتایج تحقیق بدین شرح می باشد: :1-بین توانمندی روان شناختی با رضایت شغلی اساتید دانشگاه آزاد اسلامی واحد بندرعباس رابطه مثبت و معنی داری وجود دارد2-در بررسی ابعاد توان مندی روان شناختی نتایج نشان داد که بین شایستگی,خودمختاری,تاثیرگذاری,اعتماد با رضایت شغلی اساتید دانشگاه آزاد اسلامی واحد بندرعباس رابطه وجود دارد و بین معنی داربودن با رضایت شغلی اساتید دانشگاه آزاد اسلامی واحد بندرعباس رابطه وجود ندارد 3-بین كیفیت زندگی كاری با رضایت شغلی اساتید دانشگاه آزاد اسلامی واحد بندر عباس رابطه وجود دارد4-در بررسی ابعاد کیفیت زندگی کاری نتایج نشان داد که بین نداردجبران منصفانه و مناسب,شرایط کاری ایمن و بهداشتی,یکپارچگی و انسجام اجتماعی در سازمان,فضای کلی زندگی,وابستگی اجتماعی زندگی کاری با رضایت شغلی اساتید دانشگاه آزاد اسلامی واحد بندرعباس رابطه وجود دارد و بین تامین فرصت رشد و امنیت توسعه, قابلیت های انسانی,قانون گرایی در سازمان با رضایت شغلی اساتید دانشگاه آزاد اسلامی واحد بندرعباس رابطه وجود ندارد

کلیدواژه: کیفیت زندگی کاری، توامندی روان شناختی، رضایت شغلی

 

فصل اول

 

کلیات پژوهش

 

1-1-مقدمه

توانمند سازی منابع انسانی، به عنوان یک رویکرد نوین انگیزشی درونی شغل، به معنی آزاد کردن نیروهای درونی کارکنان و فراهم کردن بستر ها و به وجود آوردن فرصت ها برای شکوفایی استعدادها، توانایی ها و شایستگی های افراد می باشد. توانمند سازی با تغییر در باورها، افکار و طرز تلقی های کارکنان شروع می شود، به این معنی که آنان باید به این باور برسند که توانایی و شایستگی لازم برای انجام وظایف را به طور موفقیت آمیز داشته و احساس کنند که آزادی عمل و استقلال در انجام فعالیت ها را دارند، باور داشته باشند که توانایی تاثیر گذاری و کنترل بر نتایج شغلی را دارند، احساس کنند که اهداف شغلی معنی داری و ارزشمندی را دنبال می کنند و باور داشته باشند که با آنان صادقانه و منصفانه رفتار می شود.احساس توانمندی، بحث نسبتا جدیدی است که تاثیر بسزایی در عملکرد کارکنان سازمان دارد؛ چنانچه افراد احساس توانمندی کنند، منافع سازمانی و فردی متعددی از قبیل خلاقیت، انعطاف پذیری، حل مسئله عملکرد شغلی با کیفیت بالا، رضایت شغلی، سلامت و بهداشت روانی را در بر خواهد داشت. علاوه بر این افراد توانمند، خود کنترل و خود تنظیم هستند. آن ها به آسانی قبول مسئولیت  می کنند و دیدگاه مثبتی درباره خود، دیگران و محیط دارند و به زندگی شغلی خوش بین هستند و اساسا دیگران را به عنوان همکار و شریک می بینند نه رقیب. هنگامی که تضاد یا مشکلی در موقعیت شغلی اتفاق می افتد، به جای بی تفاوت بودن و مشکل را به گردن دیگران انداختن، در جستجوی راه حل برای آن هستند. آن ها انتقاد پذیرند و دائما در حال یادگیری هستند(قربانی زاده و خالقی نیا، 1388).کیفیت زندگی کاری به عنوان بخش مهمی از تجربیات کارکنان در محیط کار از سال ۱۹۷۰ وارد ادبیات شد و در طول چند دهه ای که از پیدایش آن مفهوم می گذرد، از آن به عنوان یک متغیر که بتواند رضایت مندی کارکنان را تأمین کند یاد شده‌است و عمدتا در پاسخ به کمبود نیروی کار و مشکل جذب کارکنان جوان در کارهای دفتری و تولیدی عادی شکل گرفت. بنابراین دهه ی ۱۹۸۰ کیفیت زندگی کاری مجددا به طور عمده مورد توجه قرار گرفت و افراد   می کوشیدند درک کنند که کیفیت زندگی کاری واقعا و دقیقا چیست و مفاهیم آن چگونه می تواند به منظور بهبود سازمان‌های آن‌ ها مورد استفاده قرار گیرد (لاولر، ۱۹۸۳).

هدف این تحقیق بررسی رابطه توانمندی روان شناختی وكیفیت زندگی كاری با رضایت شغلی اساتید دانشگاه ازاد اسلامی واحد بندرعباس می باشد.

1-2-بیان مسئله:

دانشگاه  دارای نظام هنجاری خاص روانی ا ست این هنجارهای درونی که جزءویژگیهای جهانی محیط های علمی است سبب می شود تازندگی دانشگاهی وبه تبع آن زندگی اساتید دانشگاه از وی‍‍ژگیهای هنجاری برخوردار شود هرچه این نظام هنجاری وکیفیت زندگی علمی اساتید تقویت شود کارکردهای دانشگاه توسعه می یابد وبرعکس با ضعیف شدن هنجارها وپایین آمدن کیفیت زندگی دانشگاه در معرض افول کارکردی قرارمی گیرد (فراستخواه ،2008) توجه به کیفیت زندگی کاری وایفای نقش فعال از سوی کارکنان درتصمیمات مرتبط با شرایط کاری با هدف بالابردن رضایت آنها در زمینه توسعه وبهبود بهره وری کارکنان صورت گرفته وعمدتا نیز در حوزه صنعت بودکه بعدا به سایر حوزه های فعالیت از جمله حوزه فعالیتهای علمی کشانده شدابعاد مختلف این مفهوم ذهنی که با تحقق خویشتن، کنترل نفس، رضایت شغلی، کیفیت زندگی فردی وابعاد اجتماعی، انسانی وتعامل یک حرفه یا شغل سروکار دارد اگرچه در سازمان های مختلف مفاهیم متنوعی دارداما از یک مخرج مشترک یعنی شان ومقام ومرتبه انسانی برخوردار است(متال،دیویس[2]، 2008)

در دانشگاه های ایران استخدام رسمی وامنیت شغلی با توجه به سیر طولانی جایابی اعضاءهیت علمی،اختصاص بورس دریافت اعلام نیاز وموضوعاتی از این قبیل به موضوعی تنش زا تبدیل شده است حجم کاری،ساعات تدریس اساتید در مواردی مانع فعالیت انهادر سایرحوزه هایی نظیر پژوهش وارئه خدمات شده است موضوع ازاد علمی در دانشگاه های ایران به دلیل پذیرش حدودثغور وتعاریفی که مدیران ارشد از آن ارائه می کنند موضوع چالش برانگیز است پژوهشی که میرکمالی ونارنجی در خصوص کیفیت زندگی کاری آنها درسطح نسبتا نامطلوب قراردارد علارغم اینکه رضایت شغلی آنها در سطح نسبتا بالایی گزارش شد(میرکمالی،نارنجی ثانی ،2009 )

منابع انسانی همواره به عنوان یکی از مهمترین استراتژیهای بهبود وتوسعه در سازمان ها به شمار می روند در دهه اخیر توجه به منابع انسانی به عنوان رویکرد جدید در سازمانها مدنظر قرارگرفته است سازمان های عصر حاضر پایگاه راهبردی به منابع انسانی آن را به عنوان دارایی هوشمند وارزشمند در نظر دارند وپیش از پیش به ارتقای کیفیت زندگی ورضایت شغلی کارکنان توجه دارند، بهبود کیفیت زندگی کاری اعضای هیت علمی مستلزم اهتمام مدیریت سازمان به تدوین استراتژی های منابع انسانی واقداماتی است که براین اساس استفاده مطلوب از منابع انسانی متکی به تدوین استراتژی منابع انسانی واقداماتی است که برای رضایت جسم وروح وحفظ کرامت انسانی کارکنان به عمل می ایداقداماتی که شامل امکانات رفاهی، درمانی، امنیت شغلی، طراحی شغل، اهمیت شغلی، توسعه وپیشرفت شغلی آموزش وبهسازی ومواردی از این قبیل می شود ودر مجموع با عنوان کیفیت زندگی کاری وزندگی شخصی خود تعامل بر قرار می کند(2006/176)

توانمندی به معنای اعطای قدرت،  مشارکت در تصمیم گیری ، دریافت اطلاعات مناسب، استقلال عمل، خلاقیت و نوآوری در کار، داشتن دانش مهارتهای لازم ومسئولیت پذیری می باشدکه در دوسطح فردی وسازمانی اعمال می شود.

فرایند توانمند سازی روان شناختی در سطح فردی به معنای فراهم آوردن فرصتهایی جهت کار با دیگران، یادگیری مهارتهای تصمیم گیری و مدیریت منابع وتوانمندسازی کارکنان است، توانمند سازی به عنوان یک فن مدیریتی در واکنش به نیاز کسب وکار در سازمان های جهانی به کار گرفته می شودودر حرکت به سمت نتیجه محوری یکی از استراتژی های بر جسته مدیریت در همه سازمانها می باشد توانمند سازی کارکنان بررضایت شغلی، حس تعهد، مسئولیت پذیری، بهره وری وکیفیت ارائه خدمات تاثیرمثبت دارد . مفهوم توانمندسازی به معنی آماده سازی نیروی کار با وجه بالایی از انعطاف پذیری و آزادی در تصمیم گیری سازمانی است. توانمندی روان شناختی یک فرایند مستمراست ودر استقرارواجرا نیازمند ایجاد هماهنگی باسیستم و از مهمترین ابعاد لازم در ایجاد توانمندی فرهنگ سازمانی است وایجاد فرهنگ سازمانی توانمند نیاز به منابع انسانی است. کاسیو کیفیت زندگی کاری را ادراک کارکنان از)فیزیکی جسمی، بهداشت

علاوه بر آن یکی از مبادی ورود و مداخله دولت‌ها از گذشته در زمینه نحوه پوشش افراد جامعه بوده است و نقش برنامه‌ها و سیاست‌های حاکمیت در این زمینه غیرقابل انکار است. در سده‌ی اخیر موضوع پوشش همواره مورد توجه جوامع اسلامی، اندیشمندان و رهبران فرهنگی و دولت‌ها بوده است. از آغاز نظام جمهوری اسلامی ایران، پوشش همواره یکی از مسائل مهم فرهنگی و اجتماعی جامعه بوده و مورد توجه صاحبنظران، کارشناسان و مسئولان دستگاه‌های فرهنگی جامعه قرار گرفته است. در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی طرح‌ها و برنامه‌های مختلفی از سوی نهادها و سازمان‌های مختلف در جهت فرهنگ‌سازی در این زمینه، تدوین و تصویب شده است. بر این اساس، بررسی سیر تحول مداخلات حاکمیت در این زمینه نقش بسزایی در تصمیم‌گیری‌ها و اقدامات فرا روی سیاستگذاران در این حوزه خواهد داشت.
بر این اساس تحقیق پیش رو سعی کرده است تا سیاستگذاری فرهنگی پوشش در جمهوری اسلامی ایران را مورد بررسی قرار دهد. برای رسیدن به این مقصود با بررسی رابطه پوشش و فرهنگ، مبانی مداخله حکومت در حوزه فرهنگ مورد بحث قرار گرفته و در ادامه مبانی دخالت حکومت در پوشش و نیز نحوه و چگونگی مداخله حکومت در زمینه پوشش بررسی شده است. در انتها نیز سیر تحول سیاست‌ها و مداخلات نظام جمهوری اسلامی ایران در طول سه دهه و نتیجه گیری از مباحث مطرح شده است.
کلمات کلیدی: پوشش، حجاب، سیاستگذاری فرهنگی، سیاستگذاری در جمهوری اسلامی ایران.
 
فهرست مطالب
فصل اول: کلیات. 1
1-1- مسئله تحقیق. 2
1-2- ضرورت و اهمیت تحقیق. 3
1-3- سابقه تحقیق. 4
1-4- سؤالات تحقیق. 5
1-5- روش تحقیق. 6
1-6- اهداف تحقیق. 6
1-7- سازمان تحقیق. 6
1-8- مشکلات و موانع تحقیق. 7
فصل دوم: پوشش و فرهنگ. 9
مقدمه. 10
2-1-  فرهنگ. 11
1-1-2- ضرورت تعریف فرهنگ. 11
2-1-2- درآمدی بر مفهوم فرهنگ. 12
3-1-2- تعریف فرهنگ. 13
4-1-2- تقسیم‌بندی انواع تعاریف از فرهنگ. 15
1-4-1-2- تعاریف توصیفی. 15
2-4-1-2- تعاریف تاریخی. 15
3-4-1-2- تعاریف هنجاری. 16
4-4-1-2- تعاریف روانشناختی. 16
5-4-1-2- تعاریف تکوینی. 17
6-4-1-2- نتیجه‌گیری. 17
5-1-2- عناصر و مؤلفه‌های درونی نظام فرهنگ. 18
2-2- پوشش:. 23
1-2-2- مفهوم پوشش. 23
2-2-2- ریشه‌های پوشش. 24
3-2-2- عوامل مؤثر بر الگوی پوشش در جامعه. 27
4-2-2- پوشش و فرهنگ. 28
1-4-2-2- پوشش نماد فرهنگ. 29
2-4-2-2- پوشش و هویت و منزلت اجتماعی. 30
5-2-2- پوشش در فرهنگ اسلامی. 33
فصل سوم: دولت و فرهنگ. 38
مقدمه. 39
1-3- دولت و فرهنگ(سیاستگذاری در حوزه فرهنگ). 40
1-1-3- سیاستگذاری عمومی و توسعه فرهنگی. 40
2-1-3- سیاستگذاری فرهنگی. 44
3-1-3- رویکردهای نظری درباره سیاست‌پذیری فرهنگ. 49
1-3-1-3- دیدگاه فرهنگ آزاد. 49
2-3-1-3- دیدگاه کنترل فرهنگی. 50

 

3-3-1-3- نقد و نتیجه. 52
4-1-3- ضرورت برنامه‌ریزی فرهنگی. 56
5-1-3- دلایل دخالت و سیاستگذاری در فرهنگ. 58
1-5-1-3- وظیفه دولت اسلامی در مبارزه با هرج و مرج و فساد فرهنگی و زمینه‌سازی در جهت کمال جامعه:. 60
2-5-1-3- ضرورت وجود مرکز واحد در مقابله با تهاجم فرهنگی:   60
3-5-1-3- ضرورت ملت‌سازی یا ایجاد هویت ملی:. 61
4-5-1-3- ضرورت نظم‌دهی به تغییرات فرهنگی:. 62
5-5-1-3- تضمین آزادی بیان، مشارکت و تمرکززدایی فرهنگی:   63
6-5-1-3- ضرورت آموزش فرهنگ:. 63
7-5-1-3- تأثیر سیاستگذاری فرهنگی بر سایر زمینه‌ها:. 63
8-5-1-3- افزایش رفاه و گسترش فعالیت‌های فرهنگی و تفریحی   64
6-1-3- سیاستگذاری و برنامه‌ریزی فرهنگی در ایران. 64
2-3- دولت و پوشش(سیاستگذاری در حوزه پوشش). 67
1-2-3- حق و حکم. 68
1-1-2-3- حق و ویژگی‌های آن. 68
2-1-2-3- حکم و ویژگی‌های آن. 69
3-1-2-3- حق یا حکم بودن حجاب. 69
2-2-3- حجاب از منظر حقوق و حوزه عمومی و خصوصی. 70
1-2-2-3- حوزه خصوصی. 70
2-2-2-3- نسبت حکومت با حوزه خصوصی و شخصی. 73
3-2-2-3- حجاب: خصوصی یا عمومی. 74
4-2-2-3- تزاحم حقوق در مسئله حجاب. 75
3-2-3- حجاب از منظر احکام اسلامی. 77
1-3-2-3- توجیه فردی بودن حجاب. 78
2-3-2-3- توجیه اجتماعی بودن حجاب. 79
3-3-2-3- نسبت حکومت با احکام. 82
4-2-3- تعامل رویکرد کیفری با سیاست‌های غیرکیفری در حوزه پوشش   84
فصل چهارم: سیاستگذاری پوشش در. 88
جمهوری اسلامی ایران. 88
مقدمه. 89
2-4- پوشش در قوانین و سیاست‌های پیش از انقلاب. 89
1-2-4- پهلوی اول. 90
2-2-4- پهلوی دوم. 94
3-4- سیاستگذاری پوشش پس از پیروزی انقلاب اسلامی. 96
1-3-4- دهه اول (سال‌های 57 تا 68). 96
1-1-3-4- بخشنامه‌ها و اطلاعیه‌های سازمان‌های قضایی و اجرایی   101
2-1-3-4- قوانین مجلس. 106
1-2-1-3-4- قانون بازسازی نیروی انسانی وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتی و وابسته به دولت. 106
2-2-1-3-4- لایحه امر به معروف و نهی از منکر. 106
3-2-1-3-4- قوانین رسیدگی به تخلفات اداری(مصوب 1362، 1365، 1371، 1372). 107
4-2-1-3-4- ماده 102 قانون مجازات اسلامی. 107
5-2-1-3-4- قانون مقررات انتظامی هیأت علمی دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی و تحقیقاتی كشور. 108
‌6-2-1-3-4- قانون نحوه رسیدگی به تخلفات و مجازات فروشندگان لباسهایی كه استفاده از آنها در ملاء عام خلاف شرع است و یا‌عفت عمومی را جریحه‌دار می‌كند.. 108
3-1-3-4- مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی. 109
‌1-3-1-3-4- آیین‌نامه انضباطی دانشجویان دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی. 109
2-3-1-3-4- آئین‌نامه‌ حفظ‌ حدود و آداب‌ اسلامی‌ در دانشگاه‌ها و مؤسسات‌ آموزش‌ عالی‌. 110
2-3-4- دهه دوم (سال‌های 1368 تا 1378). 110
1-2-3-4- چند بخشنامه‌های از قوه قضائیه. 111
2-2-3-4- دولت. 112
1-2-2-3-4- آیین‌نامه اجرایی قانون رسیدگی به تخلفات و مجازات فروشندگان لباس‌هایی که استفاده از آنها در ملاء عام خلاف شرع است و یا عفت عمومی را جریحه‌دار می‌کند.. 112
2-2-2-3-4- مصوبات کمیسیون سیاستگذاری در امور اجرایی مبارزه فرهنگی با مظاهر فساد. 113
3-2-3-4- مصوبات مجلس. 117
1-3-2-3-4- قوانین رسیدگی به تخلفات اداری. 117
2-3-2-3-4- كتاب پنجم قانون مجازات اسلامی. 117
4-2-3-4- شورای عالی انقلاب فرهنگی. 118
1-4-2-3-4- ‌آیین‌نامه انضباطی دانشجویان جمهوری اسلامی   118
2-4-2-3-4- اصول، مبانی و روش‌های اجرایی گسترش فرهنگ عفاف   119
3-3-4- دهه سوم (سال‌های 78 تا 88). 121
1-3-3-4 دولت. 121
1-1-3-3-4- آیین‌نامه اجرایی مدارس. 121
2-3-3-4- مجلس. 121
1-2-3-3-4- قانون ساماندهی مد و لباس. 121
3-3-3-4- شورای عالی انقلاب فرهنگی. 122
1-3-3-3-4- سیاست‌های مقابله با تهاجم فرهنگی. 122
2-3-3-3-4- سیاست‌های فرهنگی تبلیغی روز زن. 123
3-3-3-3-4- سیاست‌های فعالیت‌های بین‌المللی زنان. 124
4-3-3-3-4- منشور حقوق و مسئولیت‌های زنان در جمهوری اسلامی ایران   124
5-3-3-3-4- شاخص‌های ارزیابی آموزش عالی. 125
6-3-3-3-4- راهبردها و راهکارهای گسترش فرهنگ عفاف. 125
7-3-3-3-4- سیاست‌های ارتقاء مشارکت زنان در آموزش عالی   126
8-3-3-3-4- راهکارهای اجرایی گسترش فرهنگ عفاف و حجاب   126
4-3-4- سیاستگذاری پوشش در صدا و سیما و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. 127
1-4-3-4- راهبردها و اهداف کلان. 127
2-4-3-4- سیاست‌ها و راهکارها. 133
3-4-3-4- وظایف. 135
1-3-4-3-4- صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران. 136
2-3-4-3-4- وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. 140
4-4-3-4- اقدامات و عملکردها. 142
1-4-4-3-4- صدا و سیما. 142
1-1-4-4-3-4- اقدامات سال 1385. 142

دکترعلی­اکبر ایزدپرست

 

دکتر عبّاس قنبری عُدیوی

 

 

 

 

 

تابستان 1391

 

 

 

 

فهرست مطالب

 

عنوان                                                                                                                          صفحه

مقدّمه………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 1

1. فصل اوّل: کلّیات و روش­شناسی

1-1. بخش اوّل: کلّیات…………………………………………………………………………………………………………………….. 3

1-1-1.  طرح مسأله………………………………………………………………………………………………………………….. 3

1-1-2.  سؤال­های تحقیق………………………………………………………………………………………………………… 4

1-1- 2-1. سؤال اصلی……………………………………………………………………………………………………….. 4

1 -1-2-2. سؤال­­های فرعی……………………………………………………………………………………………….. 4

1-1-3. ضرورت انجام تحقیق…………………………………………………………………………………………………… 5

1-1-4. پیشینه­ی انجام تحقیق………………………………………………………………………………………………… 6

1-1-5. فرضیه ­ها و خطوط راهنمای بحث………………………………………………………………………………. 8

1-1-6. هدف­ها ………………………………………………………………………………………………………………………… 8

1-2. بخش دوم: روش انجام تحقیق و قلمرو آن…………………………………………………………………………… 9

1-2-1. مقدّمه……………………………………………………………………………………………………………………………. 9

1-2-2. روش تحلیل گفتمان…………………………………………………………………………………………………. 10

1-2-3. نقد و ارزیابی روش تحلیل گفتمان………………………………………………………………………….. 12

1-3. بخش سوم: ساماندهی تحقیق…………………………………………………………………………………………….. 13

 

 

 

 

عنوان                                                                                                                          صفحه

2. فصل دوم: تحلیل فضای فکری اجتماعی حاکم بر عصر مشروطه

2-1. بخش اوّل: ایران در آستانه­ی تغییر……………………………………………………………………………………. 14

2-1-1. خودباختگی در برابر غرب………………………………………………………………………………………… 15

2-1-2. آغاز تحوّلات اجتماعی در ایران……………………………………………………………………………….. 21

2-1-3. پیدایش مدارس جدید در ایران……………………………………………………………………………….. 21

2-1-4. رواج انتشار روزنامه­ها و جراید………………………………………………………………………………….. 22

2-1-5. تأسیس دارالفنون و سفرنامه­­های فرنگ…………………………………………………………………… 28

2-2. بخش دوم: مشروطه و روشنفکری………………………………………………………………………………………. 28

2-2-1. مفهوم روشنفکری……………………………………………………………………………………………………… 29

2-2-2. خاستگاه مفهوم روشنفکری………………………………………………………………………………………. 30

2-2-3. روشنفکری در مشروطه…………………………………………………………………………………………….. 32

 

3. فصل سوم: شعر طنز و معروف­ترین شاعران طنزپرداز عصر مشروطه

3-1. بخش یکم: شعر طنز ………………………………………………………………………………………………………….. 38

3-1-1. کلّیات…………………………………………………………………………………………………………………………. 38

3-1-2.تعریف طنز………………………………………………………………………………………………………………….. 39

3-1-3. نگاهی به جایگاه طنز در ادبیّات پیش از مشروطیّت……………………………………………… 40

3-2. بخش دوم: معروف­ترین شاعران طنز­پرداز عصر مشروطه…………………………………………………. 44

3-2-1. ایرج­میرزا……………………………………………………………………………………………………………………. 45

3-2-2. سیّد اشرف­الدّین قزوینی( نسیم شمال)………………………………………………………………….. 48

3-2-3. میرزاده­ عشقی…………………………………………………………………………………………………………… 51

 

عنوان                                                                                                                          صفحه

3-2-4. عارف قزوینی……………………………………………………………………………………………………………… 53

 

3-2-5. میرزا علی اکبرخان دهخدا……………………………………………………………………………………….. 55

3-2-6. ادیب­الممالک فراهانی ……………………………………………………………………………………………… 57

3-2-7. ابوالقاسم لاهوتی……………………………………………………………………………………………………….. 60

3-2-8. ملک­الشّعرای بهار………………………………………………………………………………………………………. 62

3-2-9. فرّخی یزدی……………………………………………………………………………………………………………….. 65

 

4. فصل چهارم:تحلیل گفتمان مفاهیم اساسی طنز در شعر مشروطه

4-1. بخش اوّل: تحلیل گفتمان و شاخص ­ها………………………………………………………………………………. 69

4-1-1. شاخص ­های تحلیل گفتمان………………………………………………………………………………………. 70

4-1-1-1. واژگان (منفی – مثبت)………………………………………………………………………………….. 70

4-1-1-2.  قطب‌بندی ( غیرسازی)………………………………………………………………………………… 70

4-1-1-3.  پیش­فرض‌ها…………………………………………………………………………………………………… 71

4-1-1-4. دلالت‌های ضمنی شعر (تلقین و تداعی)……………………………………………………… 71

4-2. بخش دوم: تحلیل گفتمان مسائل اساسی طنز در شعر معروف­ترین شاعران مشروطه….. 71

4-2-1. ایرج­میرزا……………………………………………………………………………………………………………………. 71

4-2-2. سیّد اشرف­الدّین حسینی…………………………………………………………………………………………. 74

4-2-3. میرزاده­ عشقی…………………………………………………………………………………………………………… 81

4-2-4. عارف قزوینی……………………………………………………………………………………………………………… 86

4-2-5. میرزا علی اکبرخان دهخدا……………………………………………………………………………………….. 89

 

 

عنوان                                                                                                                          صفحه

4-2-6. ادیب­الممالک فراهانی……………………………………………………………………………………………….. 92

4-2-7. ابوالقاسم لاهوتی……………………………………………………………………………………………………….. 96

4-2-8. ملک­الشّعرای بهار………………………………………………………………………………………………………. 99

4-2-9. فرّخی یزدی……………………………………………………………………………………………………………. 105

4-2-10. جدولِ برآیند گفتمان کلان حاکم بر شعر طنز در عصر مشروطه…………………… 109

 

5. فصل پنجم: جمع­بندی و نتیجه ­گیری

5-1. مشروطیت و قانون­گرایی…………………………………………………………………………………………………… 110

5-2. آزادی و استبدادستیزی……………………………………………………………………………………………………. 112

5-3. مساوات و نقد فاصله­ی طبقاتی………………………………………………………………………………………… 113

5-4. زن متجدّد و زن سنّتی…………………………………………………………………………………………………….. 115

5-5. میهن پرستی و مقابله با نفوذ استعمار…………………………………………………………………………….. 116

5-6. تأکید بر تجدّد، عقل­گرایی و خرافه­زدایی……………………………………………………………………….. 117

5-7. نتیجه ­گیری………………………………………………………………………………………………………………………… 119

فهرست منابع…………………………………………………………………………………………………………………………………….. 121

چکیده

عصر مشروطه به عنوان اوّلین گام و خیز جامعه­ ایرانی بر اساس اندیشه­ های نوین جریان روشنفکری یکی از برجسته‌ترین ادوار طنز در ایران از ابتدای پیدایش تا کنون به حساب می‌آید بنابراین شناخت دقیق ادبیّات طنز این دوره­ و تحلیل گفتمان حاکم بر آن ضرورت تام دارد و این امر از آنجا ناشی می‌شود که حوزه های مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایرانِ کنونی ما همچنان دستخوش اهداف و تلاش­ های جریان روشنفکری است و تحلیل دقیق اوضاع کنونی ما و حرکت به سوی آینده، جز با شناخت عناصر ماهوی و گفتمانی عصر مشروطه امکان­ پذیر نخواهد­بود. بنابراین می‌توان گفت که بررسی اشعار و طنز این دوره می‌تواند راهگشایی برای شناختی دقیق از ابتدای تحولات یک قرن اخیر در ایران باشد.

بررسی و تحلیل گفتمان سوژه­ها و مفاهیم اساسی طنز در شعر مشروطه، به دلیل اهمیّت تأثیر­گذاری این سرودها بر تاریخ سیاسی و اجتماعی کشور است. هدف از این پژوهش، بررسی و تحلیل اصلی­ترین مفاهیم و سوژه­هایی است که در شعر طنز مشروطه وجود دارد و همچنین تأثیر آن بر فضای سیاسی اجتماعی ایران. در این پژوهش از روش تحلیل گفتمان استفاده شده ­است و از بررسی مفاهیم حاکم بر گفتمان شعر مشروطه این نتیجه گرفته می‌شود که میان گفتمان‌های استبدادی و آزادی، مساوات و فاصله­ی طبقاتی، زن متجدّد و زن سنّتی، میهن­پرستی و نفوذ استعمار، عقل­گرایی و خرافه، تغییری اساسی دیده می­ شود و همین اختلاف نظرها، موجب پویایی و حرکت طنز در عصر مشروطه ­می­گردد. در نهایت مشخّص می­گردد که مفاهیمی چون تجدّد، عقل­گرایی، میهن­پرستی، مساوات، مشروطیّت، قانون­گرایی و … از جمله مهم­ترین مضامینی است که شاعران طنز­پرداز عصر مشروطه، در شعر خود بدان پرداخته­اند.

واژگان کلیدی: شعر، طنز، مشروطیت، آزادی و قانون گرایی.

مقدّمه

بررسی و تحلیل گفتمان سوژه­ها و مفاهیم اساسی طنز در شعر مشروطه، از جوانب متعدّدی دارای اهمیّت است. شعر مشروطه تجلّی ذهنیّت­ها، باورها، ارزش­ها و آرمان­­های نخبگان جامعه­ ایرانی برای  تحوّل و عبور از کاستی­ها و مشکلاتی است که ایرانِ عصر قاجار با آن روبه­رو بوده ­است.

در قرن نوزدهم میلادی که تمدّن ایرانی – اسلامی به مرحله­ ای از انحطاط در ساحات مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی می­رسد و جامعه در زیر سایه­ی سنگین بی­تدبیری­ها و خودپرستی­هایِ حُکّام مستبد، در فلاکت و ناامنی دست­و­پا می­زند، چراهای متعدّدی در ذهن اندیشمندان ایرانی درخصوص عقب‌ماندگی­ها و کاستی­ها شکل می­گیرد. نیم­نگاهی به گذشته­ی باشکوه ایران باستان، شکوفایی تمدّن ایرانی در قرن چهارم و پنجم هجری، پس از ورود اسلام به ایران و دوران صفویه، نخبگان جامعه­ ایرانی را با توجّه به چیرگی قدرت صنعتی اروپایِ مُدرن پس از انقلاب صنعتی که ایرانی­ها طعم تلخ آن را اوّلین بار در شکست از روس­ها چشیده­ بودند، بر ضرورتِ گذار از وضعیّت آن روز متوافق کرد.

نهضت مشروطیّت محصول تحوّل­خواهی ایرانیان در سال 1285 هجری شمسی بود. در این وضع نابسامان، ادبیّات همچون همیشه، نقش پُررونقی را در حرکت جامعه­ ایرانی از وضعیّت موجود به نقطه­ی مطلوب بازی می­ کند و بسیاری از منوّرالفکر­ها برای ترویج عقاید و اندیشه­ های خود و انتقاد از ساختارهای فرهنگی و سیاسی حاکم، رو به ادبیّات می­آورند و با تکیه بر زبان ساده­ی ادبیّات و نزدیک به توده­های مردم، سعیِ وافری را برای پیشبرد اهداف مشروطه انجام می­دهند. شناخت ادبیّات این دوران و به­خصوص شعر آن، ارتباط وثیقی با شناخت و درک فضای سیاسی و اجتماعی عصر مشروطه دارد. در میان سبک­های ادبی شعری نیز، طنز به دلیل جذّابیت و همچنین ساختار منتقدانه­ی آن، یکی از اصلی­ترین اهرم­های جریان روشنفکری در کمک به اهداف نهضت مشروطه به حساب می ­آید تا با بهره­ گیری از ظرافت­های آن، یکی پس از دیگری سنگرهای پیش رو را فتح کنند و جامعه را از وضع نابسامان و رخوت­بار دوره­ قاجار عبور دهند.

در شعر طنز مشروطه، دگرشناسی اوج می­گیرد و مفاهیم اساسی همچون قانون­مداری، آزادی، وطن‌پرستی، خرافه­زدایی از جامعه، حقوق مردم، تجدّد و… به حدّ اعلای خود می­رسد. بسیاری از شعرا و طنزپزدازان مطرح در این مقطع، در مطبوعات مشغول به فعّالیّت می­شوند و در یک تعریف جامع، ادبیّات همچون خنجری برّنده در عمق جان جامعه فرو می­رود تا به زعم خود، کاستی­ها را جبران کند؛ به سستی­ها پایان دهد و انحطاط را به ترقّی و پیشرفت مبدّل سازد.

نگارنده با بضاعت اندک خویش در این تحقیق، تلاش دارد تا نمایی کلّی از گفتمان حاکم بر شعر طنز مشروطه و تأثیرات متقابل آن بر گفتمان عمومی جامعه در عصر مشروطه، ارائه دهد و ارتباط میان شعر طنز و تحوّلات سیاسی و اجتماعی آن دوران را واکاوی کند.

طرح مسأله

شعر طنز در برگیرنده­ی احساسات، عواطف، افکار و اندیشه­ های متفکّران  است که در قالبی بدیع و هنری به رشته تحریر در آمده­است. طنز در اصل، واژه­ای عربی است و معنی مسخره­ کردن، طعنه­ زدن، عیب کردن، سخن به رموز گفتن و به ­استهزا از کسی سخن گفتن می­دهد. در فرهنگ عربی به فارسی لاروس، برای طنز معانی گوناگونی آمده­است، طنز، طنزاً (او را ریشخند کرد و سخنانی به او گفت که او را به هیجان آورد.) معادل انگلیسی طنز satire و واژگان هم­خانواده­ی آن satirist (طنزپرداز)،satiric  (طنز­آمیز) هستند. Satyros ریشه­ یونانی، Satiria و Satura هم ریشه ­های لاتین این واژه ­است. در اصطلاح ادبی، طنز به نوع خاصّی  از آثار منظوم یا منثور ادبی گفته­ می­ شود که اشتباهات یا جنبه­ های نامطلوب رفتار بشری، فسادهای اجتماعی سیاسی یا حتّی تفکّرات فلسفی را به شیوه­ای خنده­دار به چالش می­کشد (اصلانی، 1387، ص 140).

طنز با معنای اصطلاحی خود، در شعر شعرای ایرانی قدیم و معاصر نیز وجود داشته ­است. هر چند که به دلیل وابستگی­های شعرای قدیم به دربار، کمتر شاهد بروز طنزی اجتماعی در این دست از شعرها هستیم و غالباً مدح سلطان، نمود بیشتری می­یابد. سعدی در گلستان واقعیّت این امر را به ­خوبی بیان می­ کند، هر چند که گفته­ی وی ممکن است خالی از طنزی تلخ نبوده باشد:

 

 

 

 

 

 

 

 

فهرست مطالب

 

فصل اول: کلیات پژوهش.. 1

1-1– مقدمه.. 2

2-1- طرح و تبیین مساله.. 2

1-3- پرسش های پژوهش.. 3

1-4- فرضیه پژوهش.. 3

1-5- متغیرهای پژوهش.. 4

1-6- هدف پژوهش.. 4

1-7- اهمیت و ضرورت پژوهش.. 4

1-8- پیشینه پژوهش.. 4

1-9- تعریف مفاهیم.. 12

1-9-1- ژئوپلیتیک.. 12

1-9-2- سیاست خارجی.. 13

1-9-3- قفقاز جنوبی.. 13

1-9-4- ایدئولوژی.. 14

1-10- روش پژوهش.. 15

1-11- موانع و محدودیت های پژوهش.. 15

1-12- سازماندهی پژوهش.. 15

فصل دوم چارچوب نظری :سیاست خارجی.. 17

2-1-  مقدمه.. 18

2-2- هدف گذاری در سیاست خارجی.. 18

2-2-1- مبنای هدف گذاری چیست؟.. 19

2-3-  انواع اهداف در سیاست خارجی.. 21

2-3-1-  انواع اهداف از منظر زمان.. 21

2-3-1-1- اهداف کوتاه مدت.. 21

2-3-1-2- اهداف میان مدت.. 21

2-3-1-3- اهداف بلند مدت.. 22

2-3-2-  انواع اهداف از منظر موضوعی.. 22

2-3-2-1- اهداف اقتصادی- مالی.. 22

2-3-2-2- اهداف فرهنگی- ایدئولوژیک.. 24

2-3-2-3- اهداف امنیتی- دفاعی؛.. 26

2-3-3- انواع اهداف از منظر گستردگی و شمول.. 27

2-3-3-1- اهداف عام.. 27

2-3-3-2- اهداف خاص.. 27

2-3-4-  جمع بندی هدف گذاری در سیاست خارجی.. 28

2-4-  تعیین استراتژی در سیاست خارجی.. 29

2-5-جمع بندی.. 29

فصل سوم : روابط ایران و جمهوری آذربایجان.. 31

3-1- طرح بحث.. 32

3-2- تاریخچه روابط.. 33

3-3- عوامل همگرا ساز.. 34

3-3-1- برخورداری از دین و فرهنگی مشترک.. 34

3-3-2-  اشتراکات تاریخی و فرهنگی.. 34

 

3-3-3- ظرفیت های اقتصادی و ژئوپلتیکی.. 35

3-4- عوامل واگرا ساز.. 35

3-4-1-  دریای خزر.. 35

3-4-2- قره باغ.. 36

3-4-3-  مسائل مذهبی و سیاسی.. 37

3-4-5- روابط با اسرائیل.. 38

3-5- تاثیر روابط جمهوری  آذربایجان با دیگر قدرت ها بر روابط با ایران.. 40

3-6- جمع بندی فصل.. 41

فصل چهارم: قدرتهای منطقهای در منطقه قفقازجنوبی.. 43

4-1-ترکیه.. 44

4-1-1-  طرح بحث.. 44

4-1-2-  سیاست خارجی ترکیه.. 45

4-1-3- روابط ترکیه با جمهوری آذربایجان.. 47

4-1-4-  رقابت های ایدئولوژیک در منطقه.. 51

4-1-5-  رقابت اقتصادی.. 52

4-2- روسیه.. 57

4-2-1- طرح بحث.. 57

4-2-2- سیاست خارجی روسیه.. 58

4-2-3- روابط روسیه و جمهوری آذربایجان.. 62

4-2-4- رقابت های ایدئولوژیک در منطقه.. 64

4-2-5- رژیم حقوقی دریای خزر.. 66

4-3- جمع بندی فصل.. 68

فصل پنجم: قدرتهای فرامنطقهای در قفقاز جنوبی.. 70

5-1- اسرائیل.. 71

5-1-1- طرح بحث.. 71

5-1-2- سیاست خارجی اسرائیل.. 72

5-1-3- روابط اسرائیل با آذربایجان.. 75

5-1-4- رقابت های ایدئولوژیک.. 79

5-1-5- رقابت اقتصادی.. 82

5-2-آمریکا.. 84

5-2-1- طرح بحث.. 84

5-2-2- سیاست خارجی آمریکا.. 85

5-2-3- روابط آمریکا و جمهوری آذربایجان.. 88

5-2-4- رقابتهای ایدئولوژیک.. 90

5-2-5- رقابت های اقتصادی.. 92

5-3- جمع بندی فصل.. 93

فصل ششم: فرجام.. 96

1-6- بحث و نتیجه گیری.. 97

فهرست منابع.. 104

 

 

 

چکیده

نقش بازیگران منطقه ای و فرا منطقه ای درتداوم تنش در  روابط ایران و جمهوری آذربایجان

عبدالله بائی لاشکی

منطقه قفقاز­جنوبی به دلیل شرایط خاص جفرافیایی و مسائل سیاسی، تاریخی، نظامی و جامعه شناسانه از نقاط مهم و در عین حال بحران خیز جهان محسوب می شود. این منطقه به عنوان یک منطقه استراتژیک همسایه، اهمیت و اولویت بالایی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران دارد. روند تحولات در منطقه  پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و ایجاد جمهوری های جدید به گونه ای بوده که رقابت شدیدی جهت نفوذ در منطقه به وجود آمده است. در این میان جمهوری آذربایجان به عنوان یکی از کشور های مهم منطقه به دلیل برخورداری از موقعیت ژئوپلتیکی خاص آن و منابع غنی انرژی صحنه رقابت شدیدی میان قدرت های منطقه ای و فرا منطقه ای بوده است. با توجه به مشترکات مذهبی- تاریخی و همسایگی آن با ایران انتظار می رفت دو کشور روابط متعادلی را تجربه کنند ولی روابط آنها همواره با تنش همراه بوده است. دراین نوشتار سعی می شود به چرایی این موضوع پرداخته شود و به این سوالات پاسخ داده شود که  علی رغم وجود مشترکات فراوان میان ایران و جمهوری آذربایجان، چه عواملی سبب شد در بیست سال گذشته دو کشور روابط تنش آلودی را تجربه کنند؟ اهداف و منافع قدرت های منطقه ای و فرا منطقه ای در منطقه قفقاز چگونه بر روابط دو کشور تاثیر گذاشت؟، پاسخ داده شود. که فرضیه این نوشتار فرضیه این پژوهش سیاست ها و اهداف قدرتهای منطقه ای و فرامنطقه ای را اصلی ترین عمال شکل گیری و تداوم تنش در روابط دو کشور معرفی می کند. دامنه این نوشتار کشورهای ترکیه و روسیه به عنوان بازیگران مهم منطقه ای و آمریکا و اسراییل به عنوان بازیگران فرا منطقه ای را در بر می گیرد.

واژگان کلیدی:

ایران،  جمهوری آذربایجان، قفقاز جنوبی، قدرتهای منطقه ای و فرامنطقه ای، ایدئولوژی

Abstract

The region of southern Caucasus is considered as a critical and significant area of the world due to its specific geographical, political, historical and military issues. This region is of high significance and priority for Iran’s foreign policy because of its strategic position and neighborhood. The process of changes in the mentioned region after the collapse of Former Soviet Union and making new republics was in way that there had been severe competitions to enter this area. Meanwhile, Azerbaijan Republic, as one of the important countries of the area, was the focus of competitive attention of regional and trans-regional powers due to its specific geopolitical conditions and rich sources of energy. Regarding the religious-historical commonalities and its neighborhood with Iran, it was expected that the two countries undergo balanced relationships; however, their relationships always faced kind of tensions. The present study made an attempt to investigate the how of this tension, and it was aimed to answer these questions that what the reasons of this tense relationships in the past twenty years were despite of large amount of commonalities between Iran and Azerbaijan? How the purposes and interests of regional and trans-regional powers affected in Caucasus between the two countries? It was hypothesized that policies and purposes of regional and trans-regional powers were regarded as the main reason of continuing and performing tension in the relationships of the two