فصل اول: مقدمه                                                                     1

• ضرورت انجام کار 6
• نگاه کلی به فصول رساله 6

 

فصل دوم: پیشینه تحقیق                                                           8

2-1- مقدمه                                                                                          9

2-2- مقدمات زیستی                                                                               9

2-2-1- ژن                                                                                   9

2-2-2- بیان ژن                                                                            10

2-2-3- شبکه های تنظیم کننده ژنی                                                   11

2-3- روش های یاد گیری شبکه های تنظیم کننده ژنی                                     12

2-3-1- روش های مبتنی بر خوشه بندی                                               12

2-3-2- روش های مبتنی بر رگرسیون                                                  13

2-3-3- روش های مبتنی بر اطلاعات متقابل                                           14

2-3-4- روش های تابعی                                                                  14

2-3-5- روش های مبتنی بر تئوری سیستم                                            14

2-3-6- روش های بیزین                                                                  15

 

• فصل سوم: روش پیشنهادی 18
• 3-1- مقدمه 19
• 3-2- شبکه های بیزین دینامیک 20
• 3-3- یادگیری شبکه های بیزین دینامیک 22
• 3-3-1- روش های امتیازدهی بیزین 23
• 3-3-1-1- امتیازدهی به روش K2 25
• 3-3-1-2- امتیازدهی به روش BDe 26

3-3-2- روش های امتیازدهی بر اساس تئوری اطلاعات                               26

3-3-2-1- امتیازدهی به روش log-likelihood (LL)                      27

3-3-2-2- امتیازدهی به روش BIC                                             27

3-3-2-3- امتیازدهی به روش AIC                                             28

3-3-2-4- امتیازدهی به روش MIT                                            28

3-3-3– پیچیدگی زمانی یادگیری شبکه های بیزین دینامیک                         29

3-4- شبکه های تصادفی و شبکه های Scale-free                                         31

3-5- روش پیشنهادی                                                                             35

 

فصل چهارم: نتایج تجربی                                                         44

4-1- مقدمه                                                                                        45

4-2- روش های تولید شبکه های Scale-free                                               46

4-3- روش های سنجش دقت برای شبکه های استنتاج شده                                50

4-4- آزمایش اول: استفاده از روش جستجوی کامل                                           52

4-5- آزمایش دوم: نگاهی دقیق تر به عملکرد روش ارائه شده                               54

4-6- آزمایش سوم: استفاده از جستجوی حریصانه                                             57

4-7- آزمایش چهارم: بازیابی قسمتی از شبکه تنظیمات ژنی در Yeast                    60

4-8- آزمایش پنجم: : عملکرد روش ارائه شده در بازیابی شبکه های تصادفی              63

 

فصل پنجم: جمع بندی                                                            67

5-1- نتیجه گیری                                                                                 68

5-2- پیشنهاد برای کارهای آتی                                                                  69

 

منابع تحقیق                                                                                        70

چکیده به زبان انگلیسی                                                                           74

فهرست جدول ها

 

 

 

جدول 4-1- نتایج بدست آمده به وسیله روش های مختلف برای استنتاج شبکه های  scale-freeبا بهره گرفتن از داده های آموزشی به طول 50   جدول 4-2- نتایج بدست آمده به وسیله روش های مختلف برای استنتاج شبکه های scale-free با بهره گرفتن از داده های آموزشی به طول 100	54     54

فهرست شکل ها

 

 

شکل 3-1- مثالی از دو شبکه های بیزین تشکیل دهنده یک شبکه بیزین دینامیک   شکل 3-2- قالب اصلی الگوریتم یادگیری شبکه های بیزین دینامیک شکل 3-3- شمای کلی توزیع دو جمله ای شکل 3-4- شمای کلی توزیع قانون توانی شکل 3-5- شبه کد الگوریتم ارائه شده برای یاد گیری شبکه های بیزین دینامیک با ساختار scale-free شکل 3-6- شبه کد الگوریتم ارائه شده برای یاد گیری شبکه های بیزین دینامیک با ساختار scale-free با بهره گرفتن از روش جستجوی حریصانه شکل 4-1- توزیع احتمالی درجه خروجی برای 1000 شبکه شامل 1000 گره تولید شده به وسیله الگوریتم شبیه سازی برای تولید شبکه های scale-free شکل 4-2- توزیع احتمالی درجه ورودی برای 1000 شبکه شامل 1000 گره تولید شده به وسیله الگوریتم شبیه سازی برای تولید شبکه های scale-free شکل 4-3- نمونه ای از شبکه جهت دار با ساختار scale-free شکل 4-4- مقایسه بین نمونه های مختلف از الگوریتم پیشنهادی شکل 4-5- نتایج بدست آمده به وسیله روش های مختلف برای استنتاج شبکه هایی با ساختار scale-free شکل 4-6- قسمتی از زیر شبکه تنظیمات ژنی در Yeast شکل 4-7- نتایج بدست آمده به وسیله روش های مختلف برای استنتاج قسمتی از زیر شبکه تنظیمات ژنی در Yeast شکل 4-8- نتایج بدست آمده به وسیله روش های مختلف برای استنتاج شبکه های تظادفی

21   31 32 33 39   42   49   49   50 56 59   61 62   65

چکیده

شبکه های تنظیم کننده ژنتیکی مجموعه ای از ارتباطات ژن-ژن هستند که رابطه علت و معلولی را در فعالیت های ژنی ایجاد می کنند. دانش ما در مورد این شبکه ها نقش بسیار موثری در شناخت فرایندهای زیستی ایفا می کند و می تواند باعث کشف روش های جدید برای درمان بیماری های پیچیده و تولید داروهای اثر گذار گردد.

روش های زیادی برای تشخیص شبکه های تنظیم کننده ژنتیکی پیشنهاد شده است. در این میان، شبکه های بیزین دینامیک مزایای ویژه ای دارا می باشند که باعث شده تا توجه زیادی را به خود جلب کنند.

با وجود تحقیقات انجام شده در این زمینه، مهندسی معکوس شبکه های تنظیم کننده ژن به وسیله شبکه های بیزین دینامیک به هیچ عنوان امری بدیهی نیست. غالباً تعداد نمونه های موجود برای آموزش مدل از تعداد مجهولات مسئله بسیار کمتر است. همچنین میزان پیچیدگی زیاد این مدل ها و دقت آنها از مهم ترین نواقص آن ها می باشند.

یکی از عمده ترین روش هایی که برای بالا بردن دقت شبکه های استنتاج شده به کار گرفته می شود استفاده از دانش اولیه در مورد شبکه های تنظیم کننده ژنی است. یکی از منابع عمده این دانش اولیه اطلاعات ما در مورد ساختار کلی شبکه های تنظیم کننده ژنی است. تحقیقات انجام شده نشان می دهند که تعداد یال های موجود در این شبکه ها کم است. همچنین شواهد بسیاری بدست آمده اند که نشان می دهند توزیع درجه خروجی در شبکه های تنظیم ژنی از قانون توانی پیروی می کنند. در واقع این شبکه ها در درجه خروجی scale-free هستند.

علیرغم این شواهد، روش های یادگیری شبکه های بیزین دینامیک این گونه شبکه ها را شبکه هایی با ساختار تصادفی در نظر می گیرند و یا تنها پیچیدگی شبکه را کنترل می کنند.

در این تحقیق روشی برای یاد گیری شبکه های بیزین دینامیک ارائه می شود که به طور مشخص بر این فرض شکل گرفته که شبکه واقعی ساختاری scale-free در توزیع درجه خروجی دارد. روش ارائه شده پیچیدگی زمانی چند جمله ای دارد و می تواند برای استنتاج شبکه هایی با تعداد گره های زیاد مورد استفاده قرار گیرد.

آزمایش هایی که برای مقایسه توانایی الگوریتم ارائه شده با متدهای قبلی یادگیری شبکه انجام شده اند نشان می دهند که الگوریتم ارائه شده، زمانی که برای استنتاج شبکه هایی استفاده می شود که scale-free هستند، قادر است کیفیت شبکه استنتاج شده را به خصوص زمانی که داده های آموزشی ناکافی هستند به صورت قابل توجهی افزایش دهد.

• مقدمه

در هر سلول یک ارگانیزم زنده، هر لحظه، هزاران ژن با هم در ارتباط هستند تا فرایندهای پیچیده زیستی را انجام پذیر سازند. شبکه های تنظیم کننده ژنتیکی مجموعه ای از قسمت های DNA در سلول می باشد که به طور غیر مستقیم (به وسیله RNA یا پروتئین های تولیدی) با یکدیگر و مواد دیگر درون سلول ارتباط دارند و بدین طریق سرعت رونویسی از روی ژن ها را برای تشکیل mRNA کنترل می کنند. هر مولکول mRNA یک پروتئین خاص با کارایی خاصی را تولید می کند. بعضی از پروتئین ها فقط برای فعال یا غیر فعال کردن ژن ها استفاده می شوند. این گونه پروتئین ها فاکتورهای رونویسی نامیده می شوند و اصلی ترین نقش را در شبکه تنظیم ژنی ایفا می کنند. به بیان دیگر شبکه تنظیم کننده ژنتیکی مجموعه ای از ارتباطات ژن-ژن است که رابطه علت و معلولی را در فعالیت های ژنی ایجاد می کند. دانش ما در مورد این شبکه ها نقش بسیار موثری در شناخت فرایندهای زیستی ایفا می کند و می تواند باعث کشف روش های جدید برای درمان بیماری های پیچیده و تولید داروهای اثر گذار گردد. از این رو تشخیص و مهندسی معکوس شبکه های تنظیم کننده ژنتیکی به یکی از مهم ترین زمینه های تحقیقاتی تبدیل شده است [1].

عموماً برای تشکیل شبکه های تنظیم کننده ژنتیکی از داده های Microarray استفاده می کنند. Microarray یک تکنولوژی است که قابلیت اندازه گیری هم زمان میزان بیان mRNA مربوط به هزاران ژن را بوجود آورده است و می تواند اطلاعات مربوط به ارتباط ژن ها را در سطح ژنوم در اختیار ما قرار دهد [2]. اما راه حل ساده ای برای تشخیص شبکه های تنظیم کننده ژنتیکی از روی داده های Microarray وجود ندارد. در بیشتر موارد تعداد مجهولات مسئله بسیار زیاد است. این در حالی است که تعداد کمی داده در اختیار داریم. همچنین در بسیاری از موارد میزان خطا در اندازه گیری های موجود بالاست و یا با مشکل عدم وجود اندازه گیری برای بعضی از متغیرها مواجه هستیم.

داده های Microarray را می توان به دو نوع ایستا[5] و سری زمانی[6] تقسیم نمود. حالت اول تصویری است از بیان ژن ها در یک لحظه و شرایطی خاص. در حالت دوم بیان ژن ها در یک فرایند درون سلولی در طول زمان اندازه گیری می شود. این سری های زمانی منعکس کننده فرایندهای دینامیک درون سلولی هستند. اکثر روش های اولیه ای که برای آنالیز داده های سری زمانی Microarray استفاده می شدند در واقع روش هایی بودند که برای داده های ایستا طراحی شده بودند. در چند سال اخیر روش هایی برای کار با داده های سری زمانی به طور خاص مطرح شده اند که قادرند علاوه بر حل مشکلاتی که مخصوص داده های سری زمانی هستند، از ویژگی های منحصر به فرد این گونه داده ها نیز استفاده کنند. با این حال کار کردن با داده های سری زمانی نیازمند ظرافت و دقت بیشتری نسبت به داده های ایستا است و عمل مهندسی معکوس شبکه های تنظیم کننده ژنتیکی در این موارد مشکل تر است.

روش های زیادی برای تشخیص شبکه های تنظیم کننده ژنتیکی پیشنهاد شده اند که مهمترین آن ها عبارتند از: شبکه های بولین [3]، شبکه های بولین تصادفی [4]، معادلات دیفرانسیل [5] و شبکه های بیزین [6]. در این میان، شبکه های بیزین که قادرند رابطه علت و معلولی بین متغیر ها را بر اساس روابط احتمالاتی بیان کنند توجه زیادی را به خود معطوف کرده اند. به علت نویزی بودن داده های Microarray، استفاده از مدل های احتمالاتی به میزان زیادی می تواند کارایی مدل را افزایش دهد. علیرغم موفقیت نسبی شبکه های بیزین، عدم امکان وجود حلقه در این شبکه ها کارایی آنها را در بسیاری از موارد محدود می کند چون در شبکه های تنظیم کننده ژنتیکی واقعی حلقه های بازخورد متداول هستند. از این رو زمانی که با داده های سری زمانی مواجه هستیم شبکه های بیزین دینامیک به گزینه ای مناسب برای مدل کردن تبدیل می شود [7،8،9]. شبکه های بیزین دینامیک فرم عمومی تری از شبکه های بیزین هستند که می توانند داده های با تاخیرهای زمانی را مدل کنند.

شبکه های بیزین دینامیک مزایای ویژه ای دارا می باشند که باعث شده تا این مدل توجه زیادی را به خود جلب کند. اول اینکه در این نوع مدل قادر هستیم تا روابط علت و معلولی بین متغیر ها را مستقیماً نشان داده و از اطلاعات موجود در این مورد استفاده کنیم. دومین امتیاز این مدل ماهیت تصادفی آن است. فرایند های مربوط به تنظیمات ژنی فرایند های تصادفی هستند و حتی اگر خود این فرایندها ذاتاً قطعی باشند، میزان زیاد خطا در اندازه گیری های انجام شده باعث می شوند تا فرایند ها از دید ما تصادفی باشند. سومین موردی که باعث برتری این مدل می شود قابلیت این شبکه ها برای دنبال کردن تغییر متغیرها در طول زمان است.

علیرغم این ویژگی ها مهندسی معکوس شبکه های تنظیم ژن از روی داده های سری زمانی به وسیله شبکه های بیزین دینامیک به هیچ عنوان امری بدیهی نیست. غالباً تعداد نمونه های موجود برای آموزش مدل از تعداد مجهولات مسئله بسیار کمتر است [10]. همچنین در مقادیر اندازه گیری شده خطای زیادی وجود دارد و در مواردی برای بعضی از متغیرها اندازه گیری صورت نگرفته است. در حال حاضر در اکثر موارد در آزمایش هایی با تعداد کمی ژن یا داده های شبیه سازی شده به کار گرفته شده اند. میزان پیچیدگی زیاد این مدل ها و همچنین کمی دقت آنها از مهم ترین نواقص آن ها می باشند. برای بدست آوردن مدل هایی برای کار با داده های حجم بالا و افزایش کارایی مدل های تولید شده به تحقیقات بیشتری در این زمینه نیاز است.

یکی از عمده ترین روش هایی که برای بالا بردن دقت شبکه های استنتاج شده و جبران کمبود داده های آموزشی طی فرایند یادگیری شبکه به کار گرفته می شود استفاده از دانش اولیه در مورد شبکه های تنظیم کننده ژنی است [11]. یکی از منابع عمده این دانش اولیه اطلاعاتی است که در مورد ساختار کلی شبکه های تنظیم کننده ژن بدست آمده است. تحقیقات انجام شده نشان می دهند که این شبکه ها از نظر ارتباطی خلوت[10] هستند. به بیان دیگر تعداد یال های موجود در این شبکه ها کم است. همچنین شواهد بسیاری بدست آمده اند که نشان می دهند توزیع درجه خروجی در شبکه های تنظیم ژنی از قانون توانی[11] پیروی می کنند [12،13]. در واقع این شبکه ها در درجه خروجی scale-free هستند. این در حالی است که درجه ورودی در آن ها از توزیع پواسن با میانگین کم پیروی می کند [14،15،16].

حضور مؤثر حیوانات در حیات آدمی باعث شده که این موجودات ابتدا در حیات اساطیری و سپس به شکل نمادین در خدمت اندیشه­ های انسان قرار گیرد. قابل توجه است که حیوانات علاوه بر حضور در اساطیر و حماسه­ها، بعدها در داستان­های عرفانی، تعلیمی و حکایات پندآموز نیز نقش­آفرینی می­ کنند.

یکی از آثاری که حیوانات در آن ایفای نقش می­ کنند «کلیله و دمنه» است  که اصل آن به نام «پنجاتنترا» از سرزمین هند و جایگاه رواج و شهرت آن در سرزمین ایران بوده است و در میان هر دو ملت ایران و هند جایگاه و اهمیت ویژه­ای دارد.  با تأمل در نقش و کنش حیوانات این اثر مشاهده می­ شود حیوانات نقش­آفرین آن، روزگاری کهن دارای نقش و جایگاه مهمی در اساطیر بوده ­اند. برخی حیوانات آن همچنان پشتوانه­ی اساطیری و نمادین خود را حفظ کرده ­اند و کنش­های آن­ها نیز مطابق جنبه­ نمادین­شان در اساطیر است.

 نگارنده در پژوهش حاضر به نمادشناسی حیوانات کلیله و دمنه بر مبنای اساطیر هند و ایران و مقایسه­ پشتوانه­­ی اساطیری آن­ها در دو سرزمین و همچنین به بررسی کنش­های این حیوانات در حکایت­های کلیله و دمنه، پرداخته است. ساختار پژوهش در نگاهی گذرا چنین است: فصل اول شامل «كلیات» است و فصل دوم به نمادشناسی حیوانات «كلیله و دمنه» بر مبنای اساطیر هند و ایران اختصاص دارد. در فصل سوم، كنش­های حیوانات در «كلیله و دمنه» و ساختار چند حكایت، مورد مقایسه و بررسی قرار می­گیرد. فصل چهارم، شامل نگاهی هر چند گذرا، به جایگاه «كلیله و دمنه» در چند اثر عرفانی است. در فصل پنجم نتیجه­ مباحث این پژوهش بیان خواهد شد.

فهرست مطالب:

فصل اول: کلیات

 1- مقدمه………………………………………………………………………………………………………………..2

1-1: نماد…………………………………………………………………………………………………………………2

1-2: نماد و اسطوره……………………………………………………………………………………………………4

1-3:جایگاه حیوانات در اساطیر……………………………………………………………………………………6

2- ضرورت تحقیق…………………………………………………………………………………………………….9

3- اهداف تحقیق…………………………………………………………………………………………………….10

4- روش تحقیق………………………………………………………………………………………………………10

5- پیشینه تحقیق………………………………………………………………………………………………………13

فصل دوم: نمادشناسی

ا- حکایت «مرد در چاه»

بخش اول: خلاصه حکایت………………………………………………………………………………………..15

بخش دوم: نمادشناسی ……………………………………………………………………………………………..17

1- زنبور………………………………………………………………………………………………………………..17

2- شتر…………………………………………………………………………………………………………………..17

3- مار……………………………………………………………………………………………………………………18

4- موش………………………………………………………………………………………………………………..19

5- درخت……………………………………………………………………………………………………………..21

6- چاه…………………………………………………………………………………………………………………..21

بخش سوم: تحلیل حکایت………………………………………………………………………………………. 24

2- حکایت «شیر و گاو»

بخش اول: خلاصه حکایت………………………………………………………………………………………..26

بخش دوم: نمادشناسی ……………………………………………………………………………………………..27

1- گاو………………………………………………………………………………………………………………….27

1-1:گاو در اساطیر ایران………………………………………………………………………………………….28

1-1-1: قربانی گاو در آیین میترایی……………………………………………………………………………28

1-1-2:قربانی گاو در آیین زرتشتی……………………………………………………………………………29

1-1-3:جمشید و قربانی گاو……………………………………………………………………………………..30

1-1-4: فریدون و گاو «برمایه»………………………………………………………………………………….31

1-2: گاو در اساطیر هند……………………………………………………………………………………………32

1-2-1: ایندرا و گاو………………………………………………………………………………………………..32

1-2-2: شیوا و ورزاو………………………………………………………………………………………………33

1- 3: فلسفه­ی قربانی گاو………………………………………………………………………………………….34

1-4 : ارتباط گاو و زن با باران و حیات……………………………………………………………………….35

1-5 :بن­مایه­ی مرگ و زندگی…………………………………………………………………………………..37

1-6 :  نمادشناسی گاو……………………………………………………………………………………………..38

2- شیر…………………………………………………………………………………………………………………..39

2-1: شیر در اساطیر ایران………………………………………………………………………………………….39

2-2: شیر در اساطیر هند…………………………………………………………………………………………..41

2-2-1: ویشنو………………………………………………………………………………………………………..42

2-2-2: دوی………………………………………………………………………………………………………….42

2-2-3: گانشه………………………………………………………………………………………………………..42

2-2-4 : شیوا ………………………………………………………………………………………………………..43

2- 3: نمادشناسی شیر………………………………………………………………………………………………43

3- شغال………………………………………………………………………………………………………………..44

3-1: شغال در ایران…………………………………………………………………………………………………44

3-2: شغال در هند…………………………………………………………………………………………………..45

3-3 : نمادشناسی شغال…………………………………………………………………………………………….45

بخش سوم: تحلیل حکایت…………………………………………………………………………………………45

3- حکایت «مرغ باران»

بخش اول: خلاصه حکایت………………………………………………………………………………………..47

بخش دوم: نمادشناسی ……………………………………………………………………………………………..48

1- طیطوی……………………………………………………………………………………………………………..48

2- گرودا……………………………………………………………………………………………………………….49

3- سیمرغ………………………………………………………………………………………………………………50

3-1: سیمرغ در اوستا……………………………………………………………………………………………….50

3-2:سیمرغ در شاهنامه ……………………………………………………………………………………………51

بخش سوم:تحلیل حکایت………………………………………………………………………………………….52

4- حکایت «ملک پیلان و خرگوش»

بخش اول: خلاصه حکایت………………………………………………………………………………………..56

بخش دوم: نمادشناسی………………………………………………………………………………………………56

1-  خرگوش………………………………………………………………………………………………………… 56

1-1: خرگوش در ایران……………………………………………………………………………………………57

1-2: خرگوش در هند…………………………………………………………………………………………….57

1-3: نمادشناسی خرگوش………………………………………………………………………………………..58

2- فیل…………………………………………………………………………………………………………………..59

2-1: فیل در ایران…………………………………………………………………………………………………..59

2-2: فیل در هند…………………………………………………………………………………………………….60

2- 3: نمادشناسی فیل……………………………………………………………………………………………….61

بخش سوم: تحلیل حکایت ………………………………………………………………………………………..61

1- ماه در ایران ……………………………………………………………………………………………………….62

2- ماه در هند………………………………………………………………………………………………………….63

3- ماه و زن……………………………………………………………………………………………………………64

 

 

4- ارتباط آب و ماه در ایران……………………………………………………………………………………..65

5- ارتباط آب و ماه در هند……………………………………………………………………………………….65

6- ارتباط ماه و مرگ……………………………………………………………………………………………….67

5- حکایت «بوف و زاغ»

بخش اول: خلاصه حکایت………………………………………………………………………………………..68

بخش دوم: نمادشناسی………………………………………………………………………………………………70

1- زاغ(کلاغ)…………………………………………………………………………………………………………70

1-1: زاغ(کلاغ) در ایران………………………………………………………………………………………….70

1-2: زاغ(کلاغ) در هند…………………………………………………………………………………………..71

1-3 : نمادشناسی زاغ(کلاغ)……………………………………………………………………………………..71

2- جغد…………………………………………………………………………………………………………………72

2-1: جغد در ایران………………………………………………………………………………………………….72

2-2: جغد در هند……………………………………………………………………………………………………72

2-3 : نمادشناسی جغد…………………………………………………………………………………………….73

بخش سوم: تحلیل حکایت…………………………………………………………………………………………73

1- خویشکاری زاغ در باب «بوف و زاغ»……………………………………………………………………..73

1-1:چاره­جویی زاغ با آتش………………………………………………………………………………………74

2- خویشکاری جغد در باب «بوف و زاغ»……………………………………………………………………75

2-1: غار……………………………………………………………………………………………………………….76

4- تقابل نمادین زاغ و جغد……………………………………………………………………………………….78

6- حکایت «سیاح و زرگر»

بخش اول: خلاصه حکایت………………………………………………………………………………………..79

بخش دوم: نمادشناسی………………………………………………………………………………………………80

1- مار……………………………………………………………………………………………………………………80

1-1: مار در ایران……………………………………………………………………………………………………80

1-2: مار در هند……………………………………………………………………………………………………..81

1- 3: نمادشناسی مار………………………………………………………………………………………………..82

2- ببر……………………………………………………………………………………………………………………84

2-1: ببر در ایران……………………………………………………………………………………………………84

2-2: ببر در هند……………………………………………………………………………………………………..85

2-3: نمادشناسی ببر…………………………………………………………………………………………………86

3- بوزینه(میمون)…………………………………………………………………………………………………….86

3-1: بوزینه در ایران………………………………………………………………………………………………..87

3-2: بوزینه در هند …………………………………………………………………………………………………87

3-3: نمادشناسی بوزینه…………………………………………………………………………………………….88

بخش سوم: تحلیل حکایت…………………………………………………………………………………………88

7- دیگر حیوانات «کلیله و دمنه»

1-آهو…………………………………………………………………………………………………………………..89

2- باخه………………………………………………………………………………………………………………….90

3- بط……………………………………………………………………………………………………………………91

4- پلنگ………………………………………………………………………………………………………………..92

5- خر…………………………………………………………………………………………………………………..92

6- خرچنگ…………………………………………………………………………………………………………..93

7- راسو…………………………………………………………………………………………………………………93

8- روباه…………………………………………………………………………………………………………………94

9- غوک……………………………………………………………………………………………………………….94

10- کبوتر……………………………………………………………………………………………………………..95

11- گربه………………………………………………………………………………………………………………96

12- گرگ…………………………………………………………………………………………………………….96

13- ماهی………………………………………………………………………………………………………………97

فصل سوم: بررسی کنش­های حیوانات و تحلیل ساختاری چند حکایت

بخش اول: بررسی کنش­ها………………………………………………………………………………………100

1- آهو………………………………………………………………………………………………………………..100

2- باخه……………………………………………………………………………………………………………….100

3- ببر………………………………………………………………………………………………………………….101

4- بط…………………………………………………………………………………………………………………101

5- بوزینه……………………………………………………………………………………………………………..101

6- پلنگ……………………………………………………………………………………………………………..101

7- جغد……………………………………………………………………………………………………………….101

8- خر…………………………………………………………………………………………………………………101

9- خرچنگ…………………………………………………………………………………………………………102

10- خرگوش………………………………………………………………………………………………………102

11- راسو…………………………………………………………………………………………………………… 102

12- روباه……………………………………………………………………………………………………………102

13- زاغ………………………………………………………………………………………………………………103

14- شتر……………………………………………………………………………………………………………..103

15- شغال……………………………………………………………………………………………………………103

16- شیر……………………………………………………………………………………………………………..104

17- غوک………………………………………………………………………………………………………… 106

18- فیل……………………………………………………………………………………………………………. 107

19- کبک………………………………………………………………………………………………………….107

20- کبوتر………………………………………………………………………………………………………….107

21- گاو…………………………………………………………………………………………………………….107

22- گربه……………………………………………………………………………………………………………107

23- گرگ………………………………………………………………………………………………………….108

24- مار……………………………………………………………………………………………………………..108

25- ماهی…………………………………………………………………………………………………………..108

26- مرغ ماهیخوار……………………………………………………………………………………………….108

27- موش…………………………………………………………………………………………………………..108

بخش دوم: تحلیل ساختاری چند حکایت………………………………………………………………….109

1- حکایت «شیر و خرگوش» ……………………………………………………………………………….109

1-1: بررسی ساختار کلی دو حکایت…………………………………………………………………………..111

1-2:تحلیل تشابهات………………………………………………………………………………………………..113

1-2-1: خصوصیات قهرمان در حکایت شیر و خرگوش………………………………………………..113

1-2-2:خصوصیات قهرمان در حکایت بهیم سین و باکه………………………………………………..114

1-3: خصوصیات ضد قهرمان……………………………………………………………………………………115

1-3-1: در حکایت شیر و خرگوش…………………………………………………………………………115

1-3-2: در حکایت بهیم سین و باکه………………………………………………………………………..115

1-4: چاره جویی­ها………………………………………………………………………………………………116

1-5:همانندیهای داستان ضحاک در شاهنامه با حکایت شیر و خرگوش و بهیما و باکه……….118

1-5-1: خصوصیات قهرمان در داستان ضحاک………………………………………………………….118

1-5-2:خصوصیات ضدقهرمان در داستان ضحاک……………………………………………………..118

1-5-3: چاره جویی در داستان ضحاک……………………………………………………………………119

2- حکایت »شیر و گاو»…………………………………………………………………………………………121

3- بررسی تطبیقی ساختار داستان بوف و زاغ با داستان پادشاه جهود و نصرانیان:……………….122

4- داستان پادشاه و برهمنان در کلیله و دمنه……………………………………………………………….127

4-1 بررسی ساختاری داستان پادشاه و برهمنان در کلیله و دمنه با داستان بهرام گور و کنیزک در هفت­پیکر نظامی …………………………………………………………………………………………………..129

فصل چهارم: بیان دو عامل دیگر ماندگاری «کلیله و دمنه»

بخش اول: بررسی چند اندیشه­ی بارز دینی………………………………………………………………..134

1-1: زن در کلیله و دمنه………………………………………………………………………………………..134

1-2: زهد و ریاضت……………………………………………………………………………………………. 138

1-3 : دوستی و ایثار و حفظ پیمان…………………………………………………………………………..139

1-4 : حفظ جانوران و محیط زیست………………………………………………………………………..140

بخش دوم: کلیله و دمنه و تأویل­های رمزی………………………………………………………………..143

فصل پنجم: نتیجه ­گیری……………………………………………………………………153

پی­نوشت…………………………………………………………………………………………………………..167

تصاویر………………………………………………………………………………………………………………182

چکیده انگلیسی(abstract)……………………………………………………………………………..193

فهرست منابع…………………………………………………………………………………………………… 194

مقدمه:

  اسطوره از مفاهیمی است که ارائه­ یک تعریف جامع از آن، كه  دربرگیرنده­ی همه­ی مفاهیم و مطابق با فرهنگ­های مختلف باشد، کار دشواری است. پژوهشگران، بر اساس دیدگاه ­های خاص خود، تعاریفی از اسطوره ارائه داده­اند. در این پژوهش نیز باید ابتدا تعریف خاصی از اسطوره پذیرفت و ارائه داد. ژاله آموزگار در بخش اساطیری «تاریخ ایران باستان» مطالبی درباره اسطوره آورده است که با مباحث پژوهش حاضر همخوانی بیشتری دارد:

  «اسطوره واکنشی از ناتوانی انسان است در مقابله با درماندگی­ها و ضعف او در برآوردن آرزوها و ترس او از حوادث غیر مترقبه. قدرت تخیل، نهایت فعالیت خود را در این زمینه انجام می­دهد. خدایان به این ترتیب خلق می­شوند و سپس به شهریاران و پهلوانان زمینی تبدیل می­گردند و گاهی به عکس از شخصیتی تاریخی یا قهرمانی معمولی، موجودی اسطوره­ای شکل می­گیرد؛ به این صورت که همه­ی ویژگی­های یک موجود خارق­العاده را به او نسبت می­دهند…از سوی دیگر اسطوره تجسم احساسات آدمیان است به گونه­ ای ناخودآگاه، برای تقلیل گرفتاری­ها یا اعتراض به اموری که برایشان نامطلوب و غیرعادلانه است و چون آن را تکرار می­ کنند آرامشی به آن­ها دست می­دهد…»(آموزگار،1383: 54)

 به عبارت دیگر، «اسطوره» بیان بینش و تفکر انسان ابتدایی در برخورد او با پدیده­های پیرامونش است.

  حضور مؤثر جانوران در حیات آدمی باعث شده این موجودات ابتدا در حیات اساطیری و سپس به شکل نمادین در خدمت بیان اندیشه­ های انسان­ها قرار گیرند. حیوانات علاوه بر حضور در اساطیر و حماسه­ها، بعدها در داستان­های عرفانی، تعلیمی و قصه­ها و حکایات پندآموز نیز نقش­آفرینی می­ کنند و در برخی موارد پشتوانه­ی نمادین و کهن خود را(هر چند کم­رنگ) حفظ کرده ­اند و ریشه­ بعضی از خویشکاری­هایشان را می­توان در پشتوانه­ی اسطوره­ای آن­ها مشاهده کرد.

1-1تعریف نماد:

   نماد معانی متفاوت و مختلفی دارد. در ایران نماد درمعنای لغوی خود چنان­که در لغت­نامه­ی دهخدا و به نقل از آنندراج آمده است، به معنای «فاعل»، یعنی ظاهر کننده و نشان­دهنده و مظهر واقع شدن است. اما در دوران جدید، این واژه عمدتاً در «غیر ما وُضع له» به کار رفته است و غالباً با نقش­های کنایی، استعاری و حتی گاه در معنای نشانه و علامت استعمال شده است.(ر.ک:قبادی،1374: 339) کلمه­ی نماد، برابر(symbole)، در زبان فرانسوی است؛ «لغت symbole از واژه­ی یونانی«sumballein»  می ­آید که به معنی به هم پیوستن و اتصال است. هر sumbalon در اصل نشانه­ای برای شناخت و بازشناسی بوده است، یعنی یک نیمه از آن­چه را كه هرگز ندیده باشند، چون برادر بدانند و بپذیرند.»(ستاری،1366: 9)

  نماد همیشه سرشار از راز و رمز است. «از ابتدا که معرفت بشری از افسانه­ها و اساطیر فراتر آمده یعنی قالب فرضیه و فلسفه به خود گرفت تاکنون، تعریف نماد همچنان چند پهلو و ناگشوده باقی مانده است.»(قبادی،1374: 342)

  تعریف نماد از نظر اصطلاحی نیز بسیار گسترده و وسیع است و اغلب صاحب­نظران، نماد را از دیدگاهی ویژه و سازگار با قلمرو کاری خویش تعریف کرده ­اند؛ چنان­که روان­شناسان، فلاسفه، اسطوره­شناسان، ادیبان و… هر کدام تعریفی متفاوت از نماد ارائه داده­اند؛ البته در همه­ی این تعاریف یک نقطه­ی مشترک وجود دارد­ و آن این است که: نماد بر معنی و مفهومی، ورای آن­چه ظاهر آن می­نماید دلالت دارد؛ معنی­ای پوشیده و پنهان که باید کشف شود.

   به تعریف نماد از چند دیدگاه مختلف اشاره می­ شود که این تعاریف برگرفته از مقاله­ «نظری بر نمادشناسی و اختلاف و اشتراک آن با استعاره و کنایه» است:

  نماد در علم روان­شناسی به معنی وجه آشکار و نمایان صورت مثالی ناشناخته و فی­نفسه بیان­نشدنی است. هر صورت مثالی می ­تواند در جامه­ی نمادهای مختلف ظاهر گردد. این نمادها به نوبه­ی خود می­توانند مجموعه­ی صورت­های گوناگونی را تشکیل دهند و به شکل دسته­های تصاویر به هم پیوسته­ای درآیند. از نظر یونگ، نمادهای گوناگون مجسم­کننده­ صورت مثالی هستند.(ر.ک:باستید،1370: 70)

   «در فرهنگ فلسفی، نوشته­های سمبلیک و نمادین، آثاری مبتنی بر صور الهامی در مقابل تفکر منطقی مبتنی بر معانی مجرد، تعریف شده است. میرچا الیاده رمز و نماد را دنباله و ادامه­ تجلی قداست در اساطیر توصیف کرده است. از نظر ادبی نیز هرگاه در اثر ادبی، ابزار و عناصری به خدمت گرفته شود که القاءکننده­ و مبیّن موضوع یا شیی دیگر باشد یا عملی مطرح گردد که امر دیگر را القاء کند که هم خود باشد و هم مظهر مفاهیم فراتر از وجود عینی خود، «نماد» خوانده می­ شود.»(قبادی،1374: 341-339)

  همچنین نماد به حسب جایگاه آن در اثر و وسعت و شمول یا سیر تاریخی و طبیعی آن، به این گروه­ها  قابل تقسیم است:

  تقسیم ­بندی بر حسب جایگاه نماد در اثر:

1- تصویرهای پراکنده: در صورتی که اثر، یک اثر ساختاری نباشد ـ مثلاً رمان، داستان، قصه، مثنوی یا قصیده نباشد یا تمام ساختار اثر ادبی، نمادین نباشد؛ همانند: غزلیات شمس، در این صورت نماد به صورت تصویرهای پراکنده جلوه می­ کند؛ مثلا نماد سیمرغ در غزلیات.

2- ساختاری: مجموعه­ی اثر، ساختاری نمادین دارد مانند: منطق­الطیر عطار.

  تقسیم ­بندی بر حسب وسعت و شمول نماد:

1- نمادهای عام: نمادهایی که گستره­ی آن در حد یک کشور و حتی فراتر از ادبیات یک کشور است. مثل نماد کبوتر و برگ زیتون برای صلح.

2- نمادهای خاص: نمادهایی که نزد هر هنرمندی تعبیری متفاوت و متغیر دارد. مانند تصویرهای رمزی مولوی که خاص خود اوست.

  نمادهای طبیعی نیز نمادهایی هستند که عموماً در ادبیات ریشه­دار هستند ولی خیلی شناخته شده نیستند و تاریخی شده ­اند؛ و شاعر یا نویسنده این نماد را خلق نکرده بلکه قادر به کشف و استعمال آن شده است.(ر.ک: همان: 345-344).

1-2 نماد و اسطوره:

  نماد در اساطیر ـ که مورد پژوهش ماست ـ جایگاه ویژه­ای دارد و در واقع به منزله­ی زبان اسطوره است. در واقع «نماد واسطه­ جاودانی­ای است میان آن­چه خرد درمی­یابد و آن­چه درنمی­یابد. از این رو، بهترین زبان برای بیان اساطیر، زبان نماد است نه مفاهیم عقلی. هر انسان در هر دوره به نمادها قالبی نو می­بخشد، بدین­گونه كه آن حقیقت جاودانه كه نماد نمایشگر آن است، هر بار به صورتی تازه به ما عرضه می­ شود»(ستاری،1366: 469). نمادها آبستن معانی  و رازها هستند. یک نماد ممکن است یک معنی خاص را به ذهن القا کند و گاه یک نماد معانی و مفاهیم گوناگونی را در بطن خود جای داده است؛ به عبارت دیگر، معانی گوناگون و رازناک در قالب نماد پیچیده شده ­اند. نماد نشان دهنده تضادها و پیوندهای طبیعی و ماوراءطبیعی در دنیای اساطیر، افسانه­ها، قصه­ها و حماسه است. تضاد و تقابل خیر و شر، روشنی و تاریکی، زمین و آسمان، باران و خشکی، خورشید و ماه و…در داستان­ها، اساطیر و افسانه­ها و قصه­ها و… به گونه­ ای نمادین، مانند جنگ خدایان و اهریمنان، جنگ زاغ و جغد، جنگ مار و پرنده و جنگ قهرمان با اژدها و… مطرح می­ شود که اغلب برای نشان دادن قطب­های متضاد جهان است. از طرف دیگر با بهره گرفتن از نماد، می­توان پیوند و آشتی تضادها را به نمایش گذاشت، مانند پیوند و آشتی خورشید و ماه یا پیوند روز و شب که به صورت ازدواج  خورشید و ماه، در اساطیر مختلف ظاهر می­ شود و یا پیوند آب و آتش در برخی از اساطیر، مانند ارتباط «اگنی» (agni) و «تریته­آپتیه»1(trita-āptiya) در اساطیر هند؛ بدین­صورت که اگنی، خدای آتش، که خود از آب به وجود آمده است و پاک­ترین فرزند آب­هاست؛ برادرش «تریته­آپتیه» را نیز از آب می­آفریند و بعدها تریته با دیو خشکی می­جنگد و او را شکست می­دهد؛(ر.ک:بهار،1351: 48) پس نمادشناسی دانشی است که این پیوندها و تضادها را شناسایی و تفسیر می­ کند.

  برخی نمادها از روزگار کهن شکل گرفته و در تفکرات، اندیشه­ها و رؤیاهای اقوام گوناگون باقی مانده­اند، بنابراین اندیشه­ها و معانی رازناکی در نماد گنجانده شده است و می­توان در فراسوی معنای ظاهری یک یا چند نماد، باور، اندیشه و چه بسا اسطوره­ای کهن را یافت.

  نمادهایی که زائیده­ی معانی گوناگون و باورهای کهن هستند، با روان یک قوم یا روان مردم یک سرزمین یا فراتر از یک سرزمین پیوند دارند؛ بنابراین، نمی­توان تولد و زایش این قبیل نمادها را در مکان و زمان خاص دانست بلکه چنین نمادهایی به خودی خود اندیشه­ای هستند با پشتوانه­ای محکم و کهن.

  در بسیاری از آیین­ها و ادیان، رفتار و اعمال نمادینی وجود داشته که از اعتقادات بنیادین آن­ها به شمار می­آمده است؛ بعدها این رفتار و اعمال نمادین، در ظاهر و جامه­ای نو و مطابق با الگوهای حاکم بر جامعه، در داستان­ها، قصه­ها، حکایت­ها و حتی در فعالیت­های روزمره ظاهرشده ­اند. امروزه نیز بعضی اعمال و رفتارهای مردم، ریشه در باورهای کهن آن­ها دارد و مردم ناخواسته و ناآگاهانه، به علت پیوند روانی با این قبیل اعمال نمادین، آن­ها را انجام می­دهند.2«گرچه دیگر اصل و علت انجام آن­ها به دست فراموشی سپرده شده است… اما در ژرفای انسان، در خیال­ها و رؤیاهایش، در پوششی از كهن­الگوها می­زید.»(واحددوست،1381: 93).

  اسطوره و نماد پیوندی ناگسستنی دارند. «سمبل­ها تجلی ایده­آل حقایق و ارزش­های مطلق انسانی یک دوره و یا یک قوم از جوامع بشری و اسطوره­ها انگیزه­ای برای پیدایش سمبل می­باشند و این گونه است که دو مقوله­ی سمبل و اسطوره در کنار هم معنی پیدا می­ کنند.»(دادور،1385: 9). بنابراین می­توان ضمن پیوستگی اسطوره و نماد، گذار اسطوره به نماد را نیز پذیرفت. «بعضی گفته­اند واژه­ی myth  از ریشه­ mutus می ­آید که به معنی گنگ و خاموش است و این مفهوم خاموشی در مورد اموری مصداق و معنی پیدا می­ کند که به اقتضای ذات و سرشتشان جز از راه نماد بیان­شدنی نیستند.»(ستاری،1366: 9)

  علاوه بر اساطیر، رؤیاها نیززبانی نمادین دارند، میرجلال­الدین کزازی درین باره می­نویسد:

«اسطوره­ها و رؤیاها هر دو در قلمرو نمادهایند. هم اسطوره، هم رؤیا به زبانی پیچیده و چند سویه و رازآلود که زبان نمادهاست با ما سخن می­گویند و نهفته­هایشان را بر ما آشکار می­سازند. نمادهای رؤیا بیشتر نمادهایی هستند که ناخودآگاه فردی آن­ها را می­آفریند و نمادهای اسطوره به یکبارگی نمادهایی هستند که از ناخودآگاه تباری و ناخودآگاهی جمعی برمی­آیند. برای گزارش اسطوره و رؤیا و گشودن رازهایشان، به ناچار می­باید با زبان نمادها آشنا بود.»(کزازی،1372: 163)

بنابراین نمادشناسی دانشی است مربوط به کشف مفاهیم و رموز نهفته، برای شناخت بشر از خودش.

1-3جایگاه حیوانات در اساطیر:

  به دلیل ارتباط و پیوستگی­ای که اقوام کهن در دوران اساطیری با طبیعت داشتند، برخی از عناصر طبیعت در نظر آن­ها، زنده و جاندار و مقدس و معنادار می­نمود و بشر برای بیان مفاهیم، اندیشه­ها و باورهای خود از عناصر، پدیده ­ها و موجودات طبیعت مدد می­جست. بنابراین شخصیت­های اساطیری و ارتباط آن­ها با حیوانات، پرندگان، گیاهان و دیگر عناصر طبیعت، همه و همه رساننده­ی مفاهیم و باورهای خاصی است كه به ارتباط عمیق انسان با محیط پیرامونش اشاره دارد؛ قابل توجه است که:

«اسطوره­ها ساخته و پرداخته­ی انسان­های نخستین هستند و شاید وقتی آن­ها را می­ساختند در اندیشه­ی كاركرد آن­ها نبودند و شاید خیال­پردازیی بیش نبوده كه واقعیت­های دور و بر و پیرامون خود را در آن­ها شفافیت داده­اند، ولی باید پذیرفت كه آن­ها در عین نمونه و الگو بودن، بار مینوی و معنویتی را به دوش می­كشند كه می ­تواند برای انسان نیازمند وجدان، كه كردارهای مینوی، نیاز فطری اوست، كارساز بوده، بازتابی گسترده داشته باشد.»(واحددوست،1381: 57)

در این تحقیق به بررسی تغییرات کاربری اراضی شهری شهرداری منطقه سه تبریز (مقایسه طرح تفصیلی جدید و قدیم) پرداخته شده است. جامعه آماری را  شهرداری منطقه سه كلانشهر تبریز تشكیل می دهد. این تحقیق از نوع تحقیقات کاربردی محسوب می گردد وجهت جمع­آوری مبانی نظری ، گردآوری داده ­ها از روش کتابخانه­ای و ازاسناد ومدارک شهرداری منطقه سه بهره گرفته شده است. همچنین در پاسخ به سوالات تحقیق از آزمون­های آماری توصیفی استفاده گردیده است. نتایج نشان می دهد که بیشترین تغییرات کاربری در بخش مسکونی و کمترین تغییرات در کاربری تجهیزات شهری– خدماتی می باشد.

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1- مقدمه

حیات بشر بر روی كره زمین بخصوص از زمانی كه انسان به تكنولوژی دست یافت منشاء تحولات عظیمی در سطح زمین گردید(Gant & etal, 2011, 270). امروزه، شهرنشینی و توسعه شهری یکی از پدیده­های ویژه است. رشد سریع شهرها و پیشی گرفتن آن از توانائی­ها و منابع مدیران شهری، ارائه خدمات شهری مناسب را برای مدیران شهری به یک چالش عظیم تبدیل نموده است. تحولاتی همچون تراکم جمعیّت، دشواری رفت و آمد در محیط­های شهری، آلودگی­های هوا و ناامنی­های اجتماعی، و… برخی از مشکلاتی است که ذهن کارشناسان و صاحب­نظران در حوزه های مختلف را به خود مشغول نموده است. یكی از تحولاتی كه در حوزه مدیریت شهری می توان به آن اشاره نمود، تغییرات كاربری اراضی می باشد كه بدون درنظر گرفتن پتانسیل و قابلیت اراضی، تأثیرات بسیار منفی و غیرقابل جبرانی مانند تغییر در پوشش گیاهی، افزایش زمین های بایر و شخم خورده، قطع درختان جنگلی، دگرگونی و تخریب اراضی، افزایش فرایند بیابانی شدن، آلودگی آبها و منابع زیستی و… به همراه داشته است(موسایی و همكاران، 1389، 77). بر همین اساس عوامل متعددی من جمله؛ نبود زیرساخت های لازم، هجوم جمعیت به شهرها ، ضعف طرح های شهری و فقدان مدیریت شهری کارآمد باعث نابسامانی کاربری اراضی شهری شده و فضایی ناامن را برای شهروندان به ارمغان آورده و توسعه پایدار شهری را به خطر انداخته است(عظیمی، 1387، 39). لذا هدف از این فصل ارائه یک دیدگاه کلی از موضوع  تحقیق به خواننده می­باشد. مطالب این فصل به صورت کلاسیک تدوین شده و شامل مواردی چون بیان مسئله، اهمیت و ضرورت تحقیق، اهداف تحقیق، کاربرد نتایج تحقیق، سوالات تحقیق، قلمرو تحقیق، جنبه نوآوری تحقیق، محدودیت­های تحقیق، تعاریف واژه­ های تحقیق و ساختارتحقیق می­باشد.

2-1- بیان مسأله

حیات بشر بر روی كره زمین بخصوص از زمانی كه انسان به تكنولوژی دست یافت منشاء تحولات عظیمی در سطح زمین گردید(Gant & etal, 2011, 270). امروزه، شهرنشینی و توسعه شهری یکی از پدیده­های ویژه است. رشد سریع شهرها و پیشی گرفتن آن از توانائی­ها و منابع مدیران شهری، ارائه خدمات شهری مناسب را برای مدیران شهری به یک چالش عظیم تبدیل نموده است. تحولاتی همچون تراکم جمعیّت، دشواری رفت و آمد در محیط­ های شهری، آلودگی­های هوا و ناامنی­های اجتماعی، و… برخی از مشکلاتی است که ذهن کارشناسان و صاحب­نظران در حوزه های مختلف را به خود مشغول نموده است. یكی از تحولاتی كه در حوزه مدیریت شهری می توان به آن اشاره نمود، تغییرات كاربری اراضی می باشد كه بدون درنظر گرفتن پتانسیل و قابلیت اراضی، تأثیرات بسیار منفی و غیرقابل جبرانی مانند تغییر در پوشش گیاهی، افزایش زمین های بایر و شخم خورده، قطع درختان جنگلی، دگرگونی و تخریب اراضی، افزایش فرایند بیابانی شدن، آلودگی آبها و منابع زیستی و… به همراه داشته است(موسایی و همكاران، 1389، 77). بر همین اساس عوامل متعددی من جمله؛ نبود زیرساخت های لازم، هجوم جمعیت به شهرها ، ضعف طرح های شهری و فقدان مدیریت شهری کارآمد باعث نابسامانی کاربری اراضی شهری شده و فضایی ناامن را برای شهروندان به ارمغان آورده و توسعه پایدار شهری را به خطر انداخته است(عظیمی، 1387، 39). لذا هدف از این فصل ارائه یک دیدگاه کلی از موضوع  تحقیق به خواننده می­باشد. مطالب این فصل به صورت کلاسیک تدوین شده و شامل مواردی چون بیان مسئله، اهمیت و ضرورت تحقیق، اهداف تحقیق، کاربرد نتایج تحقیق، سوالات تحقیق، قلمرو تحقیق، جنبه نوآوری تحقیق، محدودیت­های تحقیق، تعاریف واژه ­های تحقیق و ساختارتحقیق می­باشد.

3-1- اهمیت و ضرورت موضوع

تغییرات جمعیتی سبب تغییر فعالیت های اقتصادی شده و نقطه آغاز تغییرات كاربری اراضی به شمار می رود(محرابی، 1389، 82). در واقع بهره برداری بی رویه، تغییرات نادرست كاربری اراضی و دست اندازی بشر به عرصه های منابع طبیعی، روز به روز بر برهم زدن تعادل های منطقه ای می افزاید. در دهه های اخیر شاهد تغییر کاربری اراضی در بسیاری از شهرها هستیم كه تحت تأثیرعوامل مختلفی شکل گرفته است به طور مثال در اراضی رها شده، سطوحی از مراتع به مناطق مسکونی و ویلاسازی تبدیل شده اند(راهداری، 1385، 25). کاربری زمین همواره یکی از مهمترین

 عواملی بوده است که انسان از طریق آن محیط‌زیست خود را تحت تأثیر قرار داده است و از نظر تاریخی مهمترین تغییر کاربری اراضی که انسان انجام داده است، از میان بردن جنگل‌ها و تبدیل آنها به اراضی کشاورزی و سکونتگاه ها بوده است(دلیر و همكاران، 1386، 67). رشد شهر منجر به تغییر کاربری زمین و پوشش زمین دربسیاری از مناطق سراسر جهان به ویژه در کشورهای در حال توسعه شده است. همچنین رشد جمعیت بی سابقه همراه با فعالیت های توسعه بدون برنامه ریزی قبلی منجر به وارد کردن خسارت به اراضی کشاورزی و تفریحی و … شده است. تغییرهای كاربری اراضی شهری  ناشی از نیروهای انسانی در نتیجه تصرف انسان از محیط زیست است كه شناخت این تغییرات را به یک ضرورت تبدیل كرده است(Chang, 2007, 22).  امروزه کاربری زمین شهری، جزو مفاهیم پایه و اصلی دانش شهرسازی و در واقع شالوده شکل گیری آن است و به اندازه ای اهمیت دارد که برخی از برنامه ریزان شهری در کشورهای پیشرفته آن را مساوی با برنامه ریزی شهری می دانند(حسین راده و ملكی، 1386، 62). بررسی کاربری اراضی شهری،  چگونگی نحوه استفاده،  توزیع، حفاظت، سامان دهی مکانی – فضایی فعالیت ها و عملکردهای شهری را بر اساس خواست و نیازهای جامعه شهری را مورد مطالعه قرار می دهد(بایبوردی و همكاران، 1384، 20). همچنین با گسترش شهرنشینی و رشد برنامه ریزی شهری و منطقه ای، این مفهوم به صورتی وسیع تر در قالب طرح های: آمایش سرزمین، طرح ریزی کالبدی، جامع، ساختاری – راهبردی و تفصیلی، از جایگاه خاصی برخوردار می گردد. لذا با  توجه به این نكته كه نظارت ومدیریت بر کاربری اراضی شهری یکی از مهم ترین بخش از وظایف مدیریت شهری می باشد؛ بررسی و نحلیل چگونگی روند تغییرات کاربری اراضی شهری در طرح تفصیلی جدید در مقایسه با طرح تفصیلی قدیم ضروری به نظر می‌رسد.

4-1- اهداف تحقیق

اهداف این تحقیق عبارتند از:

1-4-1) وضعیت موجود کاربری اراضی شهری در محلات شهرداری منطقه سه تبریزبه منظور بررسی مغایرتها درقبال پیشنهادات طرح تفصیلی جدید؛

1-4-2) بررسی کاربری های اراضی شهری  پیشنهادی طرح تفصیلی جدید؛

1-4-3) بررسی تغییرات کاربری اراضی شهری طرح تفصیلی جدید وقدیم نسبت به یكدیگر در شهرداری منطقه سه تبریز.

5-1- کاربرد نتایج تحقیق

1-5-1) نتایج حاصل از این تحقیق می تواند به عنوان الگویی برای شهرداری­های استان آذربایجان­شرقی باشد تا با بهره گرفتن از نتایج تحقیق و شناخت و بررسی تغییرا ت کاربری اراضی شهری خود، بتوانند گامی موثر در جهت مدیریت کاربری اراضی شهری بردارند.

1-5-2) دانشجویان دانشگاه ها می توانند از این تحقیق به عنوان یکی از منابع پژوهشی استفاده نموده و تحقیقات دیگری را در جهت کاملتر نمودن نتایج این تحقیق انجام دهند.

6-1- سوالات تحقیق

1-6-1) وضعیت موجود کاربری در محلات شهرداری  منطقه سه  شهر تبریز چگونه است؟

1-6-2) وضعیت پیش ­بینی شده کاربری در طرح­های  تفصیلی جدید چگونه بوده است؟

1-6-3) روند تغییرات کاربری اراضی شهری در طرح تفصیلی جدید با مقایسه طرح تفصیلی قدیم در شهرداری منطقه سه تبریز چگونه بوده است؟

7-1- قلمرو تحقیق

قلمرو تحقیق را از نظر زمانی و مکانی  و موضوعی می توان به شرح زیر تفکیک نمود :

1-7-1 ) قلمرو زمانی :

این تحقیق در فاصله زمانی بین طرح تفصیلی قدیم ( از سال 59 تا 74) و طرح تفصیلی جدید(از سال 74 تا 90)  انجام گرفته است.

1-7-2) قلمرو مکانی :

قلمرو مکانی این تحقیق شهرداری منطقه 3 کلان شهر تبریز می باشد.

1-7-3) قلمرو موضوعی :

چهار چوپ موضوعی این تحقیق به شرح زیر می باشد :

الف) تشریح مفاهیم کاربری اراضی؛

ب ) تشریح عوامل موثر بر تغییرا ت کاربری اراضی شهرداری منطقه سه تبریز؛

ج ) بررسی وتحلیلی بر روند تغییرات کاربری اراضی شهرداری منطقه سه تبریز.

8-1- محدودیت های تحقیق

با شروع انجام هر هدفی با محدودیت ها و مشكلات متعددی روبرو می شویم. بنابراین جهت تسهیل انجام كارها بایستی محدودیت ها را شناسایی و در جهت رفع آنها اقداماتی را صورت داد. محدودیت های تحقیق حاضر به شرح زیر می باشد.

1-8-1) كمبود كتابهای تالیف شده و یا ترجمه شده در زمینه کاربری اراضی كه تنها تعداد محدودی از مولفین و مترجمین در این زمینه آثاری را به فارسی ترجمه كرده بودند، كه این محدودیت با مراجعه با سایت های اینترنتی و مطالعه كتب در دسترس، منابع موضوعات مشابه مرتفع گردید.

1-8-2) مبهم بودن موضوع تحقیق در جامعه مورد بررسی كه با مصاحبه حضوری، شرح مفهوم واژه ها و موضوع تحقیق این مشكل نیز مرتفع گردید.

1-8-3) در دسترس نبودن افراد متخصص در حوزه مدیریت شهری كه با صرف وقت بیشتر این محدودیت نیز مرتفع گردید.

9-1- ساختار تحقیق

این تحقیق شامل پنج  فصل به صورت ذیل می‌باشد:

فصل اول: كلیات تحقیق را در بر می گیرد كه شامل مقدمه، بیان مسئله، اهمیت موضوع تحقیق، اهداف تحقیق، كاربرد نتایج تحقیق، سوالات تحقیق، قلمرو تحقیق، جنبه های نوآوری، محدودیت های تحقیق، تعاریف واژه ­ها و ساختار

فهرست مطالب:

فصل اول کلیات تحقیق.. 1

1-1 مقدمه. 2

1-2 بیان مسئله و ضرورت تحقیق. 3

1-3 اهداف تحقیق. 6

1-4 سوالهای تحقیق. 7

1-5 نوآوری تحقیق. 7

1-6 ساختار کلی تحقیق. 7

فصل دوم مرور ادبیات.. 8

2-1 مقدمه. 9

2-2 تحولات زنجیره تامین.. 10

2-3 مفهوم زنجیره تامین.. 11

2-4 اهمیت مدیریت زنجیره تأمین.. 12

2-4-1 مفهوم یک پارچه سازی.. 13

2-4-2 انواع استراتژی های همکاری در زنجیره تامین.. 13

4-2-1 زنجیره تامین سنتی.. 14

2-4-2-2 تبادل اطلاعات.. 17

2-4-2-3 مدیریت موجودی توسط فروشنده 19

2-4-2-4  تامین هم زمان شده 19

2- 5 انواع نرم افزار ها برای مدیریت زنجیره تامین.. 21

2-5-1 نرم افزارهــــای برنامه ریزی منابع موسسه. 22

2-5-2 نرم افزارهای گروه مدیریت زنجیره تامین.. 22

2-5-3 ابزارهای بهینه سازی تولید. 22

2-5-4 ابزارهای تجزیه و تحلیل. 22

فهرست مطالب

2-6 اهمیت انتخاب تامین کننده 23

2-7 پیچیدگی شرایط تاثیر گذار بر مسئله انتخاب تامین کننده 25

2-8 ویژگی های مسئله انتخاب تامین کننده 26

2-8-2 رویکرد تعداد اقلام مورد نیاز. 27

2-8-3 رویکرد تعداد دوره های مورد نظر برای تصمیم گیری.. 27

2-8-4 رویکرد تعداد اهداف و معیار های مورد نیاز برای تصمیم گیری.. 28

2-9مرور ادبیات انتخاب تامین کننده 29

2-10 مرور ادبیات مدیریت موجودی توسط فروشنده 41

فصل سوم روش تحقیق.. 62

3-1 مقدمه. 63

3-2 روش تحقیق. 63

3-2-1 مسئله 1. 63

3-2-1-1 مفروضات مسئله 1. 63

3-2-2مسئله 2. 64

3-2-2-1 مفروضات مسئله 2. 64

3-2-3 نمادها 64

3-2-3-1پارامترها 64

3-2-3-2 متغیرهای تصمیم گیری.. 66

3-3 انواع توابع تقاضا 67

3-3-1 تعریف  تابع تقاضا 67

3-3-1-1 تابع تقاضای هیکس… 67

3-3-2تابع تقاضای مارشال. 68

3-4 ساختار ریاضی مسئله 1. 69

3-4-1 ساختار  ریاضی مدل سنتی.. 69

3-4-2 ساختار ریاضی مدلVMI 71

3-5 ساختار ریاضی مسئله 2. 74

 

3-5-1 شرح مدل  ریاضی مسئله 2. 75

3-6 الگوریتم جستجوی هارمونی.. 77

3-7 تنظیم پارامتر الگوریتم حل. 83

3-7-1 طراحی آزمایشات كامل 83

3-7-2 طراحی آزمایشات تاگوچی 83

فصل چهارم حل مدل. 86

4-1 مقدمه. 87

4-2 حل مسئله 1. 87

4-2-1 مثال عددی: 87

4-3 حل مسئله 2. 92

4-3-1 تنظیم پارامترهای الگوریتم حل. 92

4-4 تست کارایی.. 95

4-4 تعمیم مثال عددی مسئله 2. 97

فصل پنجم نتایج وپیشنهادات.. 101

5-1   نتایج.. 102

5-2 پیشنهادات.. 103

ضمایم و پیوست ها 104

ضمیمه1-1. 105

مراجع و منابع. 107

 

فهرست شکل ها

شکل 1-1  (a) مدیریت موجودی سنتی (b)   مدیریت موجودیVMI 4

شکل 1-2 نمای کلی، روابط بین اعضای زنجیره تامین و سیاست های به کار گرفته شده در این تحقیق   6

شکل2-1 ساختار زنجیره تامین.. 12

شکل2-2 حالت های مختلف همکاری در زنجیره تامین.. 14

شکل 2-3 اثر شلاق چرمی در زنجیره تامین پوشاک.. 16

شکل 2-4 عوامل و پیامد‌های به اشتراک‌گذاری اطلاعات در مدیریت زنجیره تامین.. 18

شکل 2-5 مدیریت موجودی توسط فروشنده را به صورت مخزن آب.. 19

شکل 2-6 نمایش تامین هم زمان شده از طریق مدل مخزن آب.. 20

شکل2-7 پنج الزام خرید و رابطه بین آنها 24

شکل2-8 تاثیر محیط بر تصمیمات اولیه خرید. 25

شکل 3-1  نمودار قیمت-تقاضا 68

شکل3-2 نمایش مفهومی الگوریتم جستجوی هارمونی.. 79

شکل4-1 مقایسه رابطه بین سود خرده فروش و قیمت خرده فروشی در دو حالت کنترل موجودی سنتی و VMI  91

شکل 4-2  مقایسه رابطه بین سود خرده فروش و قیمت عمده فروشی در دو حالت کنترل موجودی سنتی و VMI  91

شکل4-3 معیار S/N میانگین جواب های الگوریتم هارمونی سرچ. 93

شکل4-4 میانگین جواب های الگوریتم هارمونی سرچ. 93

شکل4- 6 میانگین زمان های  الگوریتم هارمونی سرچ. 96

شکل 4-7 رابطه بین قیمت خرده فروش و سود در مدل VMI 99

 

فهرست جداول

جدول 2-1 رویکرد انتخاب تامین کنندگان در انواع زنجیره تامین.. 29

جدول4-1 پارامترهای تامین کننده ها مثال1. 87

جدول 4-2 پارامترهای مشتریان مثال1. 88

جدول 4-3 پارامتر ها مقادیر هر سطح در الگوریتم جستجوی هارمونی.. 92

جدول 4-4 پارامترهای تامین کننده ها مثال 2. 95

جدول4-5 پارامترهای مشتریان مثال2. 96

جدول 4-6 پارامترهای تامین کنندگان مثال3. 98

جدول 4-7 پارامترهای مشتریان مثال3. 9

چکیده

مدیریت موجودی توسط فروشنده[1] یکی از مکانیزم های هماهنگی بین فروشنده و خرده فروش، برای بهبود کارایی زنجیره تامین[2] می باشد. در حقیقت تحت این سیستم، فروشنده به عنوان تامین کننده، سطح کالای مورد نظر را در انبار خرده فروش مدیریت می نماید، و خرده فروش، تامین کننده را با اطلاعات ضروری جهت در نظر گرفتن کالای کافی برای رفع نیاز و تقاضای مشتری تغذیه می کند.

این تحقیق به ادغام مسائل کنترل موجودی توسط فروشنده، انتخاب تامین کننده[3] و قیمت گذاری می پردازد. زنجیره تامین در نظر گرفته شده به صورت سه سطحی، متشکل از تامین کننده (ها)، یک خرده فروش و مشتری (ها)، برای یک نوع کالا می باشد. همچنین با در نظر گرفتن چندین معیار برای انتخاب تامین کننده، مساله را به واقعیت های صنعت نزدیک تر می نماید. هدف انتخاب تامین کننده و تعیین سیاستهای مدیریت موجودی بهینه  و قیمت گذاری[4] خرده فروش با در نظر گرفتن تابع تقاضای وابسته به قیمت در دو مدل به شرح زیر می باشد.

1-    انتخاب فقط یک تامین کننده و مقایسه آن با حالت اجرای مدیریت موجودی سنتی[5] و حالت اجرای مدیریت موجودی توسط فروشنده.

2-    انتخاب یک یا چندین تامین کننده در حالت کمبود کالا، تحت سیستم مدیریت  موجودی توسط فروشنده.

مسئله اول به صورت یک مدل ریاضی، غیر خطی است؛ که با ارائه مثال عددی، برتری اجرای سیستم VMIبه حالت سنتی در مسئله انتخاب تامین کننده، را نشان می دهد. مسئله دوم به صورت یک برنامه ریزی غیر خطی آمیخته با عدد صحیح[6] بیان و توسط الگوریتم فراابتکاری جستجوی  هارمونی[7] حل می نماییم. و در نهایت با ارائه مثال عددی، تامین کننده یا تامین کنندهایی که با اجرای قیمت گذاری بهینه  توسط خرده فروش در سیستم VMIبیشترین سود را برای آن فراهم نماید، انتخاب می شوند.

1-1 مقدمه
زنجیره تامین، سیستم پویایی است که شامل کلیه فعالیت ها از مرحله ی تامین مواد خام تا رسیدن محصول نهایی به دست مشتری می شود. هدف مدیریت زنجیره تامین، یک پارچه سازی این فعالیت ها به صورت یک فرایند بدون وقفه، به منطوره حداقل نمودن هزینه های سیستم و افزایش سطح رضایت مشتری است. در دنیای پر رقابت و پر سرعت امروز که بر پایه انتظارات بالای مصرف کنندگان برای کیفیت بالای محصولات و زمان تحویل کم استوار است، سازمانها در فشارند که از هر فرصتی برای بهینه کردن امتیازات رقابتی و فرایند های تجاری خود استفاده کنند. برای رسیدن به این منظور مدیران و محققان به یک نتیجه واحدی رسیده اند،  به منظوره آنکه یک سازمان در محیط رقابتی باقی بماند، باید با شرکاء زنجیره تامین کار کنند و بدین وسیله عملکرد کل زنجیره را بهبود دهند. در این میان تامین کنندگان می توانند به عنوان یکی از مهمترین شرکاء در زنجیره تامین محسوب شوند و تصمیم گیری برای انتخاب این شرکاء از اهمیت بالایی برخوردار است. در حقیقت انتخاب مجموعه مناسبی از تامین کنندگان برای کار با آنها در جهت موفقیت یک سازمان  امری مهم و حیاتی می باشد. بیشتر محققین و مدیران پی برده اند که انتخاب مناسب تامین کننده و مدیریت آن وسیله ایی است که از آن می توان برای افزایش رقابت پذیری زنجیره تامین استفاده کرد.

زنجیره تامین سنتی، یک سیستم شامل تامین کنندگان، تولیدکنندگان، توزیع کنندگان و مشتریان می باشد که این اعضا از طریق جریان رو به جلو[1] مواد و جریان رو به عقب[2] اطلاعات به یکدیگر متصل هستند. در زنجیره تامین سنتی هر عضو تنها مسئولیت کنترل موجودی خودش را بر عهده دارد. چالش اصلی که کلیه اعضا اعم از خرده فروش، توزیع کننده، تولید کننده و تامین کننده با آن روبرو هستند این است که برای مرتفع ساختن تقاضای مشتریان، چه میزان سفارش به سیستم تولیدی باید داد. در واقع این مساله، مهمترین سوال در کنترل موجودی کلاسیک می باشد. زنجیره تامین سنتی به این صورت شناسایی می شود که در آن، هر عضو، تنها تولید خود را بر اساس شرایط خودش یعنی تقاضای مشتریان، سطوح موجودی و میزان کار در جریان ساخت[3]، پایه گذاری می کند و به طور خلاصه در صدور سفارشات، هر سطح مراقب مدیریت شرایط خاص خودش است. در این نوع زنجیره عرضه، هر سطح، تنها راجع به مشتریان بلاواسطه و مستقیم خود اطلاع دارد. این وضعیت باعث می شود که تامین کنندگان، نسبت به آنچه که مشتریانشان برای پوشش سطح انتظار مشتریان خود سفارش خواهند داد؛ دیدی ناکافی داشته باشند که این خود باعث بروز مشکلاتی خواهد شد. همین امر سبب شد تا شکل جدیدی از مدیریت زنجیره تامین ایجاد گردد که کنترل موجودی توسط فروشنده نام گرفت. این روش مدیریت، نگرشی کلی به زنجیره و به صورت واحد داشته و  سعی در ایجاد تعامل هر چه نزدیک تر و هماهنگی هر چه بیشتر میان اعضای زنجیره تامین دارد.

یک برنامه کنترل موجودی توسط فروشنده، تفاهم نامه ای است که در آن تامین کننده، سطح موجودی مشتریانش را کنترل کرده و در مورد تکمیل موجودی آنها احساس مسئولیت می کند. بدین ترتیب تامین کننده عهده دار انجام سفارشات و کنترل موجودی مشتریانش می شود. این سیستم برای پاسخ گویی سریع تامین کننده به تقاضای بازار، و کاهش هزینه های موجودی و کارایی تسهیلات تولید را به همراه دارد. در سال های اخیر استقبال نسبتا خوبی از این سیستم نگهداری موجودی شده است. استقبالی که متاثر از پیشرفت فناوری اطلاعات، افزایش رقابت و عوامل دیگر بوده است و می توان گفت در حال حاضر کنترل موجودی توسط فروشنده بستر مناسبی برای حرکت از دنیای سنتی به دنیای مدرن در علم موجودی به شمار می رود.

1-2 بیان مسئله و ضرورت تحقیق
در این تحقیق به ادغام مسائل انتخاب تامین کتتده، مدیریت موجودی توسط فروشنده، و قیمت گذاری پرداخته شده است. که با توجه به ماهیت مسائل فوق، در این تحقیق دو نوع مسئله در نظر گرفته شده است.

1-    انتخاب فقط یک تامین کننده

2-     امکان انتخاب چندین تامین کننده

1-2بیان مسئله……………………………………………………………………………………………………………………7

1-3 اهداف و فرضیات………………………………………………………………………………………………………….11

هدف اصلی………………………………………………………………………………………………………………………….11

اهداف فرعی…………………………………………………………………………………………………………………………11

هدف کاربردی………………………………………………………………………………………………………………………11

سوالات پژوهش……………………………………………………………………………………………………………………12

فصل دوم:

2-1مبانی نظری پژوهش………………………………………………………………………………………………………13

2-2مروری بر مطالعات…………………………………………………………………………………………………………32

فصل سوم:

مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………………38

فصل چهارم:

مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………………43

فصل پنجم:

بحث و نتیجه گیری………………………………………………………………………………………………………………59

پیوست………………………………………………………………………………………………74

نمودار1 : توزیع فراوانی  سن  مراجعین به خدمات تشخیصی سرپایی بیمارستان های آموزشی قزوین در سال 1391 ………………………………………………………………………………………………………………………………………………..44

نمودار2 : توزیع فراوانی  بیمه های سلامت مراجعین به خدمات تشخیصی بیمارستان های آموزشی قزوین در سال 1391…………………………………………………………………………………………………………………………………………….45

جدول1 : توزیع هزینه های پرداخت از جیب(هزینه ها به ریال)  خدمات سرپایی آزمایشگاهی بیمارستان شهید رجایی  در سال 1391…………………………………………………………………………………………………………………….46

نمودار 3: درصد پرداخت از جیب مراجعین به خدمات سرپایی آزمایشگاهی بیمارستان شهید رجایی در سال 1391 ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….46

جدول 2 :  توزیع هزینه های پرداخت از جیب (هزینه ها به ریال)خدمات سرپایی آزمایشگاهی بیمارستان بوعلی در سال 1391 ………………………………………………………………………………………………………………………………..47

نمودار 4: درصد پرداخت از جیب مراجعین به خدمات سرپایی آزمایشگاهی بیمارستان بوعلی در سال 1391 …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….47

جدول3 : توزیع هزینه های پرداخت از جیب(هزینه ها به ریال) خدمات سرپایی آزمایشگاهی بیمارستان قدس  در سال 1391…………………………………………………………………………………………………………………………………48

نمودار5 : درصد هزینه های پرداخت از جیب مراجعین به  خدمات آزمایشگاهی بیمارستان قدس در سال 1391  ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………48

جدول 4 : توزیع هزینه های پرداخت از جیب(هزینه ها به ریال) خدمات سرپایی آزمایشگاهی بیمارستان کوثر در سال 1391 …………………………………………………………………………………………………………………………………49

نمودار6 : درصد هزینه های پرداخت از جیب مراجعین به خدمات آزمایشگاهی بیمارستان کوثر در سال 1391 ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………49

جدول 5 : توزیع هزینه های پرداخت از جیب(هزینه ها به ریال) خدمات سرپایی تصویربرداری بیمارستان شهید رجایی در سال 1391 ………………………………………………………………………………………………………………….50

نمودار7 : درصد هزینه های پرداخت از جیب مراجعین به  خدمات تصویربرداری بیمارستان شهید رجایی در سال 1391 ……………………………………………………………………………………………………………………………………………50

جدول6 : توزیع هزینه های پرداخت از جیب (هزینه ها به ریال) خدمات سرپایی تصویربرداری بیمارستان بوعلی در سال 1391 ………………………………………………………………………………………………………………………………51

 

نمودار8 : درصد هزینه های پرداخت از جیب مراجعین به خدمات تصویربرداری بیمارستان بوعلی در سال 1391 ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………51

جدول7 : توزیع هزینه های پرداخت از جیب (هزینه ها به ریال)خدمات سرپایی تصویربرداری بیمارستان قدس در سال 1391 ……………………………………………………………………………………………………………………………..52

نمودار9 : درصد هزینه های پرداخت از جیب مراجعین به خدمات تصویربرداری بیمارستان قدس در سال 1391 …………………………………………………………………………………………………………………………………………………..52

جدول 8: توزیع هزینه های پرداخت از جیب(هزینه ها به ریال) خدمات سرپایی  تصویربرداری بیمارستان کوثر در سال 1391 ……………………………………………………………………………………………………………………………..53

نمودار10 : درصد هزینه های پرداخت از جیب مراجعین به خدمات تصویربرداری بیمارستان کوثر در سال 1391 …………………………………………………………………………………………………………………………………………………..54

جدول 9 : توزیع طبقه ای فراوانی هزینه های پرداخت از جیب مراجعین به  خدمات سرپایی  آزمایشگاهی بیمارستان های آموزشی قزوین در سال 1391 ………………………………………………………………………………..55

جدول10 : توزیع طبقه ای فراوانی هزینه های پرداخت از جیب مراجعین به  خدمات سرپایی  تصویربرداری بیمارستان های آموزشی قزوین در سال 1391 ………………………………………………………………………………..55

نمودار11: درصد پرداخت از جیب مراجعین به خدمات آزمایشگاهی بیمارستان های آموزشی قزوین در سال 1391 ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………56

نمودار12: درصد پرداخت از جیب مراجعین به خدمات تصویربرداری بیمارستان های آموزشی قزوین در سال1391…………………………………………………………………………………………………………………………………………………57

جدول11: رابطه بین سن و پرداخت از جیب مراجعه کنندگان به خدمات سرپایی تشخیصی بیمارستان های آموزشی قزوین در سال 1391 ……………………………………………………………………………………………………………….58

جدول12: رابطه جنسیت و پرداخت از جیب مراجعه کنندگان به خدمات سرپایی تشخیصی بیمارستان های آموزشی قزوین در سال 1391…………………………………………………………………………………………………………..58

چکیده:

مقدمه و هدف : پرداخت های مستقیم از جیب به عنوان یکی از منابع تامین مالی در نظام سلامت می باشد که امروزه خانوارهای زیادی را با هزینه های کمرشکن سلامت مواجه کرده است .هدف از این مطالعه برآورد هزینه های پرداخت از جیب خدمات  سرپایی تشخیصی در بیمارستان های آموزشی قزوین می باشد.

روش کار : مطالعه حاضر به صورت توصیفی تحلیلی  بر روی 630 نفر مراجعه کننده به خدمات تشخیصی سرپایی در سال 1391 با بهره گرفتن از مصاحبه ساختاری و بررسی اسناد انجام شد، همچنین ابزار جمع آوری اطلاعات مصاحبه شامل 5 متغییر سن، جنس، نوع بیمه، پرداخت از جیب بیمار و سهم سازمان بیمه ای بیمار بود. درصد هزینه های پرداخت از جیب از روش تقسیم هزینه های پرداخت از جیب بر مجموع هزینه های پرداختی(پرداخت از جیب + سازمان بیمه گر) به ارائه دهنده خدمت بدست آمد. تحلیل داده های جمع آوری شده با بهره گرفتن از آمار توصیفی و تحلیلی بود. از آزمون های همبستگی پیرسون و تی برای بررسی رابطه با سن و جنسیت استفاده شد.

یافته ها : 74% مراجعه کنندگان دارای پوشش بیمه ای بودند و یا شرایط استفاده از بیمه را داشتند. بیشترین بیمه مورد استفاده با 45 درصد مربوط به تامین اجتماعی بود.کمترین میانگین سنی مربوط به مراجعان به خدمات تشخیصی بیمارستان قدس با میانگین 7 سال برای خدمات آزمایشگاهی و 12 سال برای خدمات تصویربرداری بود. درصد  هزینه های مستقیم پرداخت از جیب مراجعه کنندگان آزمایشگاه به ترتیب در بیمارستان های شهید رجایی ، بوعلی سینا ، قدس و کوثر معادل48%، 47% ، 44% و 41 % بود و در بخش تصویر برداری این بیمارستان ها به ترتیب 48% ، 44%، 39% و 46% بود. بین سن و جنسیت با پرداخت از جیب رابطه برقرار نبود.

بحث و نتیجه گیری: کاهش پرداخت های مستقیم  با بهره گرفتن از افزایش پوشش و عمق بیمه، و همچنین حمایت بیشتر در خدمت پرهزینه سی تی اسکن  ارتقاء سلامت افراد و عدالت را در بر خواهد داشت.

مقدمه:

سلامت به عنوان یکی از پیش شرط های اصلی نظام های رفاه اجتماعی شناخته شده است . علاوه بر داشتن شیوه زندگی سالم، مردم برای ارتقا و بازگرداندن سلامت خود در صورت بیماری مجبور به استفاده از خدمات سلامت و به عبارتی خرید آن خدمات می باشند ، بر اساس نوع نظام سلامت بهره مندی از این خدمات فشارهای مالی متفاوتی را بر مردم در جوامع مختلف تحمیل می نماید، این هزینه ها که مستقیم از جیب پرداخت (out of pocket ) می شوند، باعث ایجاد مشکلات مالی برای خانوارها گردیده و ممکن است آنان را دام فقر اندازد (مورای و همکاران 2003) .

خدمات تشخیصی(Diagnostic services) یک عنصر حیاتی برای فراهمی بهترین اقدامات مراقبتی برای بیماران می باشد و این خدمات اطلاعات ضروری را برای پزشکان به منظور ارزیابی و تشخیص شرایط  بیمار و اقدامات مناسب درمانی فراهم می کنند، همچنین خدمات به موقع تشخیصی که بخش اساسی مراقبت سلامت می باشد ، درمان اثربخش و بهبود معنادار بیماران را مهیا می نماید  و اطلاعات را در مورد حضور و یا عدم حضور بیماری فراهم می کند(یو 2007) . امروزه نبود محافظت مالی در سلامت به عنوان بیماری نظام های سلامت شناخته شده است؛ روشن ترین نشانه آن این است که خانوارها نه تنها از بار بیماری بلکه از بار ناشی از فقر اقتصادی  و مواجهه با هزینه های کمرشکن (catastrophic expenditure ) و فقر ناشی از تأمین مالی سلامت خود نیز رنج می برند(کناول و همکاران 2006) .

بیان مسئله:

پرداخت بالای هزینه ها از جیب می تواند از خرید های ضروری خانوار همچون خوراک و پوشاک جلوگیری نماید. هرساله تقریبا 44 میلیون خانوار و بیشتر از 150 میلیون نفر با هزینه های کمرشکن سلامت مواجه می شوند و تقریبا 25 میلیون خانوار و بیشتر از 100 میلیون نفر به سمت فقر سوق داده می شوند  ، همچنین ممکن است شمار زیادی از افراد تصمیم بگیرند که از خدمات ساده پزشکی و آزمایشگاهی به جهت نبود استطاعت مالی استفاده نکنند و یا به علت هزینه های غیر مستقیم همچون حمل و نقل و تغذیه از این خدمات منصرف شوند(زو و همکاران 2005) . پرداخت از جیب عمده ترین مکانیسم تامین مالی در بیشتر کشورهای آسیایی و دیگر کشورهای در حال توسعه است (لیو و همکاران 2008) .

در اکثر کشورها هزینه های پرداخت های مستقیم از جیب به قدری بالا هستند که خانوارها قادر نیستند آنها را تامین مالی نمایند و در دام فقر می افتند (سان و همکاران 2009 ، فان و همکاران 2004) . مطالعات نشان دادند که فقرا زمانیکه نیاز به خدمات بسیار ضروری سلامت دارند برای برطرف کردن این نیاز ها به شدت آسیب پذیر می باشند (پیترز 200 ، پارادهان و همکاران2002) . زمانی که یک سیستم به پرداخت مستقیم از جیب برای برطرف کردن نیازهای سلامتی افراد متکی باشد این می تواند پرداخت های کمرشکن را برای افراد در بر داشته باشد(زو و همکاران2003) .

هر چند خانوارهای با درآمد بالا و ثروتمندان برای سلامت بیشتر هزینه می کنند اما آنها کمتر به تجربه زایش فقر(Impoverishment) بر اثر این هزینه ها دچار می شوند(ایندیا 2010) . شمار زیادی از مطالعات وجود دارد که  توزیع پرداخت های مستقیم از جیب و اثر آنها بروی فقر و رفاه خانوار را نشان می دهد(کناول و همکاران2005 ، وان دوسلار و همکاران2006) . هزینه های پرداخت از جیب نوعا ابزاری نزولی در تامین مالی سلامت هستند و بیشترین فشار را بر فقرا وارد می کنند (وایت هید و همکاران 2001) .

همچنین تعدادی از مطالعات نشان دادند که هزینه های کمرشکن در برخی از گروه ها بیشتر می باشد، اطلاعات نشان می دهد که 2 گروه افراد بالای 60 سال و کودکان زیر 5 سال بیشتر در معرض این هزینه ها قرار دارند(سو و همکاران2006، زو و همکاران 2006) .تقاضا برای خدمات سلامت غیرقابل پیش بینی است بدین دلیل هزینه های پرداخت از جیب می تواند تاثیر مخرب به روی مصارف خانوار و در نهایت شکل گیری فقر بروی خانواده داشته باشد. تامین مالی مناسب و مکانیسم های تجمیع ریسک بهتر، به عنوان مهمترین مکانیسم برای کاهش سهم پرداخت از جیب مستقیم خانوار و هم چنین کاهش اثرات هزینه های کمرشکن سلامت بروی خانوار معرفی می شود (زو و همکاران2003) .